UYGUR TÜRKLERİNİN İNSANLIĞA ARMAĞANI, 5 BÜYÜK BULUŞ !

Yazan  : Emin Tarihçi, Araştırmacı ve Yazar Tursun (Merhum)             Kaynak  : www.Qimbulak .cn

         Türk  Milletinin  en önemli boylarından biri  ve ilk yerleşik hayata geçen  Uygurlar ve onların ecdatları  tarihi süreçte kendilerine özgü yeni bir kültür ve medeniyet ortaya koymuşlardır. Yerleştikleri coğrafyanın   özelliklerine göre, bazen bu şartlara  adapte olurken, bazen  de bu şartların mümkün olanlarını değiştirerek ayrı mekan ve zamanlarda    ortaya koydukları yeni buluşları insanlığa armağan olarak bırakmışlardır.

        Bunlardan en önemli  5  buluş şunlardır  ;

                           2. PAMUK

       Ecdatlarımız  kadim çağlardan itibaren,Turfan vadisi ile Tarım boylarında buğday,arpa,darı ve pirinç  gibi taneli biktiler, şalgam,turp ve diğerleri gibi sebzeleri, kayısı,şeftalı,,elma,üzüm,Nar,Dut,kavun ve karpuz gibi    meyvaları onların  yetiştirildiği ağaçları  terbiye edip dönüştürerek   tarımını yapmışlar ve  gıda olarak tüketmişlerdir.Bunun yanında Pamuk,Kendir ve Lendir gibi  endüstriyel  bitkileri de aynı şekilde  terbiye edip dönüştürerek   bez üretiminde de kullanmışlardır. Bazı insanlar pamuk’un Hindistan’dan  veya  Batı ülkelerinden ülkemize getirildiğini öne sürmekte ve yanlı  kanatlar oluşturmaya çalışmaktadırlar. Pamuğun yeni kalite ve türlerinin getirildiği elbette mümkündür ve  kabul edilebilir.Ancak,Tanrı dağlarının eteklerinde kadim tarihten beri yabanı pamuk bitkisinin  yetiştiğini kesin olarak bilinmektedir.

        Ülkemizde Pamuk bitkisi ile ilgili ilk yazılı kaynak ve bilgilere Çin’de yazılan Liyangname isimli kitapta rastlanmaktadır.Liyang Hanlığı ise  M.502-557 yılları arasında  kuzey-güney Çinde hüküm  sürmüş bir  birleşik bir devlettir. Liyangname adlı eser Tang sülalesi devrinde Yav Sil Yen adlı bir kişi tarafından kaleme alınmış bir tarih kitabıdır. Bu eserin Kuzey-batı Runglar Tezkiresi adlı kısmında  şu ifadeler yer almaktadır ; “Kucu(günümüzde Kuçar şehri.Çinlilerce Gavçang olarak  biliniyor)  ülkesinde ağaçlar,otlar ve yeşillikler çok boldur.Meyvası ipek böceğinin kozasına benzeyen bir bitki vardır. Bunun kozasından ipek lifleri gibi çok ince  tela  çıkıyor ve buna Behtes diyorlar. Dokumacılan ondan bez  imal ediyorlar. Dokunan bu bezin rengi  çok beyaz olup,bu bezler pazarlarda satılır.” Buna benzer kayıtlar ve bilgiler Eski Tangname,Yeni Tangname,Heylu Zaşı ve Guang Yu Ci adlı kitaplarda de tekrar edilmektedir.

       Bütün bunlar da gösteriyor ki, Pamuk, Çin ülkesine   6.yüzyıldan sonra  ancak,girebilmiştir.

       Fakat,pamuk,M.Ö.çağlardan itibaren  Kucu(bugünkü Kuçar) ve Udun(bugünkü Hoten) başta olmak üzere Uygurların oturduğu şehirlerde çok önceden beri  terbiye edilerek dönüştürülmüş ve ziraatı yapılmıştır.Üretilen pamuk’tan da çeşitli  kalite ve renklerde bezler üretilmiş,ticari eşya olarak halkın gündelik hayatında kullanılmıştır.Niye(Hoten’in bir ilçesi)’de bulunan kadim kültür ve medeniyete ait  izlerde de (Çin’in Doğu Hen Devri,M.25-220 yılları arası) buna rastlanmaktadır. Bu devire ait arkeoljik kazılarda bulunan  ve birlikte gömüldüğü tesbit edilen Karı – Koca’ya ait bir mezardan çokça ipek ve yün dokumalar ile iki parça de Kemzek(mavi renkte basma bez parçası)bulunmuştur.  Kuçar-Turfan bölgelerinden  3-6 yüzyıllara  ait olduğu tahmin edilen   pamuk dokumalar bulunmuştur.

        Uygur Türkçesinde tarla’daki pamuk bitkisine Kivez veya  Kepez, ondan elde edilen  ürüne de pahta adı verilmektedir. Pamuktan mamul dokumalara boz= bez adı verilir. Boz=bezin daha ince ve kaliteli dokumasına Tolıma, kalın olanlarına  Çekmen,bezin çeşitli  renklerde ve çiçek deseni basılarak imal edilenlerine ise,  Kemzek,Sergez ve şahtavar adını vermişlerdir.Bu bez türleri günümüzde de bu adla anılırlar.

         Kaşgarlı Mahmut ünlü eseri Divan-ı Lugati Türk’te pamuk ile ilgili şu bilgilere rastlanmaktadır ; Kepezlik veya Kivezlik  = Pamuk ekilen tarla

Kepezlik er ,Kipizi olan adam, Vs.

       Uygur Türkçesinde yumuşaklık kavramı, pamuk veya ipek (İpek Kozası = Pile)isimleri ile tarif edilmektedir.

       Fethali Han’ın 1690 yılında yazdığı Lugati_it Tarakiye adlı eserinde  Pamuk Pahta  veya Pihte, Mamuk yanı pamuğun tohumundan( çiğidinden) ayrılan türü pamuk olarak belirtilmektedir.

       Lugati Çağatayı’da ise,Pamuk’a  Pahte,Pamuk veya Mamuk denilmektedir.

       Hintliler Pamuk’ı aslen  Sanskritçe bir  ad  olan  keryas olarak  isimlendirir.

      Araplar ise,Kutn,ham(çiğitli)pamuğu  kutn –İ ham demektedir.Pamuğurn Arapça adı olan Kutn, Ağaç pamuğunu adı olan Kudun kelimesine yakındır.

      Farslar ise kerbas veya kırbas adını vermişlerdir.

Uygur Türkçesinde kendir bitkisinin liflerinden mamul dokuma  ile kendirin ham  dokumasına  Keten adı verilmektedir.