نەۋ باھار: چىڭغىز ئايتماتوۋ ۋە ماڭقۇرت

بۈگۈن تۈرك دۇنياسى ئەدەبىياتىغا تۆھپە قوشقان بۈيۈك يازغۇچى چىڭغىز ئايتماتوۋنىڭ تۇغۇلغان كۈن خاتىرىسى. ئايتماتوۋ ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرى ئۈچۈنمۇ يوچۇن بولمىسا كېرەك، شەخسەن مەن ئۆزۈم 13-14 ياش چاغلىرىمدا تۇنجى قېتىم ئۇنىڭ «ئاق پاراخوت» ناملىق ئەسىرى بىلەن تونۇشقانىدىم. چىڭغىز ئايتماتوۋ ئوقۇرمەنلىرى ئەڭ كۆپ، ئەڭ ئالقىشقا ئېرىشكەن ئىستېداتلىق يازغۇچىلاردىن بىرى.ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە قويۇق فولكلور تۈسى ئورۇن ئالغان بولۇپ، چوڭقۇر ئىنسانىي مۇھەببەت ۋە بۈيۈك مەدەنىيەت سۆيگۈسى ئەكس ئېتىپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ بىزگە قالدۇرغان داڭلىق ئەسەرلىرىدىن «جەمىلە»،«قىيادىكى ئوۋچىنىڭ نالە -زارى »، «ئەسىردىن ئۇزاق بىر كۈن» قاتارلىق ئۆلمەس ئەسەرلىرى بولۇپ، بەزىلىرى سەھنە ئەسىرى ۋە كىنو قىلىپ ئىشلەنگەن.
”ماڭقۇرت“ سۆزى ئەڭ دەسلەپتە «ماناس داستانى» دا تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، چىڭغىز ئايتماتوۋ ئۆز ئەسىرىدە ”ماڭقۇرت“ سۆزنى ئوبرازلاشتۇرۇپ، مەناغا ئىگە قىلغان يازغۇچىدۇر.ئۇ «ئەسىردىن ئۇزاق بىر كۈن» رومانىدا ئۇرۇش ئەسىرلىرى توغرىسىدا ئۇلارنىڭ قىزىق ئاپتاپتا ، باشلىرىغا تۆگىنىڭ ئۈچىيىدىن ياسالغان قاپ كىيدۈرىلىدىغانلىقى ۋە بۇ قاپنىڭ ئىسسىق تەپتىدە تارىيىپ ۋە چىڭىپ، نەتىجىدە ئەسىرلەرنىڭ مېڭىسىنى قىسىپ ، نورمال ئويلاش، تەپەككۈر قىلىش ئىقتىدارىدىن مەھرۇم قىلىنغانلىقى تەسۋىرلىنىدۇ. ماڭقۇرت ئۆز ئىسمىنى بىلمەيدۇ، ئائىلىسىنى بىلمەيدۇ، قىسقىسى ئۆزىنىڭ بىر ئىنسان ئىكەنلىكىنىمۇ بىلمەيدۇ.
ماڭقۇرت كەلىمىسى بەلكى موڭغۇلچىدىكى мангуурах“ (manguurak
مەنىسى ”ئەخمەق“ دېگەن سۆز بىلەن تۈركچىدىكى mengirt، مەنىسى“ ئەقلىدىن ئاداشقان“ دېگەن سۆزلەردىن كېلىپ چىققان بولۇشى مۇمكىن.“ماڭقۇرت“ نىڭ مېتافورىكىلىق مەنىسىدىن ئالغاندا ئۆزىنىڭ تارىخى، مىللىتىنىڭ يىلتىزىنى بىلمەيدىغان ، ئائىلە ۋە تۇققاندارچىلىقنى ئۇنتۇپ قالغان كىشىلەرنى كۆرسىتىدۇ. بۈگۈنكى كۈندە نېولوگىزىم نۇقتىسىدىن ئالغاندا ياكى ژۇرنالىزمدا قوللىنىش مەنىسى ماڭقۇرتىزم ياكى ماڭقۇرتاتسىيە دەپ ئاتىلىدۇ.
ئاددىيلاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، ماڭقۇرتنىڭ ماھىيەتلىك ئالاھىدىلىكى بىرى باشقىلارنىڭ سىزغان سىزىقىدىن چىقمايدىغان يەنە بىرى ئۆزلۈكىنى يوقاتقان ئىنساندۇر.
ئايتماتوۋ ئەسىرىدە ماڭقورتنى سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ياشىغان يەرلىك مىللەتلەرنىڭ تەقدىرىگە ۋە ئاسمىلاتسىيە قىلىنىش ھادىسىسىگە سىمۋول قىلغان بولۇپ، سوۋت ئىتتىپاقىنىڭ ئېلىپ بارغان مەدەنىيەت قىرغىنچىىلىقىنى قاتتىق قامچىلىغان.
فرانسۇس تىلىدىن كىرگەن“ئاسسىمىلاتسىيە“ سۆزى بىلەن ”ماڭقۇرت“ سۆزىنىڭ ئارىسىدا بىردەكلىك بولۇپ، نۆۋەتتىكى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئۇيغۇرلار ئۈستىدىن ئېلىپ بېرىۋاتقان خىتايلاشتۇرۇش، ئەسلىنى ئۇنۇتتۇرۇش، دىنسىزلاشتۈرۈش سىياسىتىنىمۇ دەل ماڭقۇرتلاشتۇرۇش دېيىشكە بولىدۇ. خىتاي ھۆكۈمىتى بىرياقتىن مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى ئېلىپ بېرىپ، ئۇيغۇر ۋە قازاق قاتارلىق مۇسۇلمان مىللەتلەرگە بولغان يوقىتىش سىياسىتىنى ئىجرا قىلىشنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە چىقتى. ئۆزلۈكىنى ، كىملىكىنى بىلمەيدىغان ئۇنىڭ ئورنىغا خىتاي تەرىپىدىن يارىتىلغان كىملىك ۋە زورلاپ تېڭىلغان مەدەنىيەتنى ئۆزۈمنىڭ دەپ بىلىدىغان يېڭى بىر ئەۋلات ماڭقۇرتلارنى يېتىشتۈرۈپ چىقماقچى ۋە ئۇلارنى ئۆزىنىڭ ئۇيغۇرلارنى تەلتۆكۈس يوق قىلىش پىلانىنى ئىشقا ئاشۇرۇشتا ئۆز مىللىتىگە ھاقارەت كەلتۈرىدىغان ماڭقۇرت قاتارىدا خىزمەت قىلدۇرماقچى.

مىللىتىمىزنىڭ ماڭقۇرت قىلىنىش پاجىئەسىگە ھەرگىز يول قويمايمىز.