Ünlü Türk dil bilgini, Kaşgarlı Mahmud’un 1074’de hazırladığı ‘Divanı Lugati’t-Türk’ adlı ansiklopedik sözlük, Türk edebiyatı olduğu kadar Türk tarihi için de bir başyapıttır. Dokuz dil bilen ve birçok Türk kentini dolaşarak Türklerin gelenek, görenek ve dil özelliklerini inceleyen Kaşgarlı’nın bu yapıtı, tümü Türkçe olan 7500 sözcük içermektedir ve ‘Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır. Bu sözcüklerden ayrı olarak kitapta, değişik Türk boylarından derlenen savlar (atasözü), sagular (ağıt), koşuklar (şiir) ve deyimlere yer verilmiş, kimi dilbilgisi kuralları anlatılmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un öbür kitabı ‘Kitabu Cevahirü’n-Nehu fi Lugati’t-Türki’, bugüne dek ele geçmemiştir.

Karahanlılar döneminin başka bir önemli yapıtı, Yusuf Has Hacip’in 1069’da yazdığı ‘Kutadgu Bilig’dir. Hakaniye Türkçesiyle yazılan yapıtta, dört ayrı kişinin ağzından, devlet yönetme konusunda, yönetenlere öğütler verilir. Dilin önemi, doğru sözün erdemi, aklın gücü, adalet duygusu, yöneticilerde aranılacak nitelikler, hakanla  onun Memurunun  karşılıklı hak ve sorumlulukları, kitapta işlenen konulardır.

Yapıtın son bölümünde, dünya işleriyle inançsal gereklerin dengeli birlikteliğinden söz edilir.

Kitabın kahramanlarından Ögdilmiş’in ağzından, ‘öbür dünyanın (ahiretin) dünyada yapılacak iyi işlerle kazanılacağı’, ‘halka adalet dağıtmak için hizmet etmenin, bir tür ibadet sayılacağı’ söylenir. Yapıtta ayrıca, Türk toplumlarının din, aile düzeni, ahlak anlayışı, devlet yönetme, ordu, gelenek ve görenekler, tarım ve el sanatları gibi konularda bilgi verilir.

Türk siyasi tarihine  ” Adalet Dairesi’ olarak geçen ve yönetim işleyişinin ana çizgilerini dile getiren ünlü tanımlama, ilk kez Kutadgu Bilig’de dile getirilmiştir.

Kaynak : Sayın Metin Aydoğan’in  “Antik Çağdan Küreselleşmeye Yönetim Gelenekleri ve Türkler” adlı eserinden alıntı.