TARİH’TEN BUGÜNE KADAR UYGURLAR

Uygurlar, en eski Türk boylarından biridir. Varlıkları, milattan önceki yüzyıllara dek uzanır. Uygurlar, Moğolistan ortalarından Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara dek yayılmış bulunan ve Çin kaynaklarında Gao-çı (yüksek tekerlekli arabalılar) olarak kaydedilen Türk boylar topluluğu içindeydi; Çin kaynaklarında Yüan-ho / Yuan-hu olarak adlandırılıyorlardı.
Gao-çı’lar 536 yılından sonra Çin kaynaklarında Tie-le olarak geçer. Tie-le’ler içinde bulunan Uygurlar da Wey-ho olarak adlandırılır. Tie-le’lerin bengü taşlardaki adı Tölis’tir.

Batı (Kök) Türk kağanı Çu-lo 605 yılında Tölislere saldırır ve başbuğlarını öldürür. Bu olay, Tölislerin birçok boyunu, Uygurlar etrafında birleştirir. Çin kaynakları, Selenge boylarındaki bu Uygurlara Hui-ho adını verirler. Hui-ho, bengü taşlardaki Uygur kelimesinin karşılığıdır.ürk Kağanlığı’nın ilk döneminin son yıllarında, 610’lu 620’li yıllarda Selenge boylarındaki Uygurların nüfusu 100.000 kişiydi; 50.000 seçkin askerleri vardı. Hükümdarları Tekien Erkin idi. Sonra başlarına Pu-sa geçti. 627 yılında (Kök) Türklere karşı başlatılan ayaklanmada Pu-sa, 5.000 atlısı ile 100.000 (Kök) Türk atlısını yenmişti.

(Kök) Türklerin tutsaklık döneminde Gobi’nin kuzeyindeki bozkırların hâkimi önce Sie-yen-to’lar, sonra Uygurlar idi. Uygurların hâkimiyeti 646’dan 680’lerin ortalarına dek sürmüştür. 680’lerin ikinci yarısında Uygurlar, tekrar Türk Kağanlığı’na tabi olmuşlardır.

742 yılında Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarıyla birleşerek (Kök) Türklere başkaldırdılar. Çin’in kışkırttığı bu isyan sonunda 745 yılı başlarında (Kök) Türk Kağanlığı yıkıldı ve yerine Uygur Kağanlığı kuruldu.

Uygur Kağanlığının ikinci hükümdarı Bayan Çor (Moyun Çor), Türk tarihinin büyük hükümdarlarından biridir. Adına dikilmiş üç anıt vardır. Tes anıtına göre gök ve yer yaratıldığında Uygur(lar), “kağan oturmuşlar” (kağanlık etmişler) ve üç yüz yıl hâkim olmuşlardır. Bu satırlar, Türk Kağanlığı’ndan yani 552’den önceki dönemi anlatmaktadır.

Uygur Kağanlığı 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldı. Uygurlar bugünkü Doğu Türkistan’a göçtüler. Doğu Türkistan ve Kansu bölgesinde Hunlardan beri yaşayan çeşitli Türk boyları vardı. Uygurlar onları da içlerine alarak Turfan Hanlığı ile Kansu Hanlığı’nı kurdular. Doğu Türkistan’daki Uygur hanlıklarından Uygur yazısıyla yazılmış yüzlerce eser, binlerce belge ve pek çok sanat eseri kalmıştır. 840’ta Kâşgar ve Balasagun’da Karahanlı hanedanını kuran Yağmalar da büyük ihtimalle bir Uygur boyu idi.

1070’lerde Kâşgarlı Mahmud, İli ırmağının ötesindekileri Uygur olarak gösterir. Budist olan Uygurlarla Müslüman Karahanlılar arasında 10.-11. yüzyıllarda çetin savaşlar olmuştur.

Turfan (Hoço) Uygur Hanlığı 1209 yılında gönüllü olarak Çengizlilere katıldı. Kansu Uygurları da 1226’da Çengizlilere bağlandılar. Uygurlar, Türk-Moğol İmparatorluğu’nun bürokrasisini oluşturdular. Bunun sonunda Uygur yazısı, Moğolların millî yazısı hâline geldi.

Çengiz’den sonra bütün Türkistan ve dolayısıyla Doğu Türkistan ve Uygurlar da Çağatay Hanlığı içinde yer aldı. 1350’lerde Doğu Çağatay hükümdarı Tuğluk Temür Müslüman olmuş, onun yönetimindeki Uygurlar da İslam dinine girmişlerdir.

Bugün Uygur olarak anılan Türkler büyük çoğunlukla eski Uygurların torunları olmakla birlikte Kâşgar bölgesindeki Karahanlıların da torunlarıdırlar. İlk Türk sözlüğünün yazarı Kâşgarlı Mahmud Doğu Türkistanlıdır. Türklerin siyaset bilgisi kitabı Kutadgu Bilig’i de Yusuf Has Hâcib 1070 yılında Kâşgar’da yazmıştır. Türklerin Müslüman olmasını sağlayan Satuk Buğra Han’ın başkenti de Kâşgar idi.

İşte bu Uygurların milyonlarcası şimdi “eğitim kampı” denilen açık hava hapishanesindedirler. Aydınları hapsedilmiştir. Çinlilerin devlet sanatçısı unvanı verdikleri büyük musikişinas Abdurehim Heyit hapishanededir; Çinlilerce yayımlanan video, onun âdeta bir robot hâline getirildiğini göstermektedir.

Dünya için de büyük bir tehdit olan Çin şu anda Uygur Türklerini ezmektedir. Türkiye’yi yönetenlerin de Türk olduklarını hatırlamalarının zamanı gelmiştir. Biz Türk’üz ve Doğu Türkistan’dakiler bizim kardeşlerimizdir.