PAÜ Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Coşkun Kumru, Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde 12 Kasım 1933’de kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ile ve 12 Kasım 1944 Gulca kentinde ilan edilen  bu  iki cumhuriyetin kuruluş süreçleri, karşılaştıkları zorluklar ile   bu Cumhuriyetlerin  Sovyet ve Çin işbirliği sunucunda nasıl ortadan kaldırıldıkları   ve bunlardan çıkarılması gereken dersler hakkında Kırım Haber Ajansına (QHA) yaptığı değerlendirmeleri aşağıda bilgilerinize sunuyoruz.( UYHAM)  

Doğu Türkistan Sorununu Çözümünde  Uluslararası Toplumdan Destek Alınması bir Zorunluluktur

Doğu Türkistan Türklüğü, tarih sahnesinde verdiği bağımsızlık mücadelesiyle derin izler bırakmış, 1933 ve 1944 yıllarında iki önemli cumhuriyet kurmuş olup bu  Cumhuriyetler Türk Milletinin  ve hafızasında yaşamaya devam ediyor. ” İki Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluş süreçleri ve başarısızlıkları, günümüzdeki bağımsızlık hareketlerine nasıl bir miras veya ders bırakmıştır?” sorusunu şöyle cevaplandırabiliriz :

• Doğu Türkistan’ Türklerinin 20.yüzyılın ilk yarısında  işgalcilere  karşı verdiği bağımsızlık mücadelesi Türk dünyasında  büyük bir heyecan ve güçlü bir etki yaratmıştır. Maalesef her iki millî devlet de Çin ve Rus sömürgeciliğinin  işbirliği sonucunda  ortadan kaldırılmıştır. Bu hazin süreçten çıkarılabilecek pek çok ders bulunmaktadır.
• Bu her  iki  Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin geçirdiği  süreçler bağımsızlık mücadelesi içindeki  diğer topluluklara sosyal ve politik açılardan yol gösterici bir deneyim sunmaktadır.
• Her iki cumhuriyetin tecrübesi her şeyden önce bizlere benzer bağımsızlık hareketlerinde  uluslararası desteğin  ne kadar önemli  olduğunun önemini gözler önüne sermektedir.
• Günümüzde Doğu Türkistan Milli bağımsızlık hareketi başta benzer milli bağımsızlık hareketleri, Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin geçirdiği süreçler ve tecrübelerin  de ışığında uluslararası toplumdan mutlak surette destek almak zorundadır.

“Doğu Türkistan : Türk Kültür ve Medeniyetinin  Beşiği ve Şekillendiği  Kadim Türk  Yurdudur !   

• Doğu Türkistan Türklerinin  1930-1949 arasındaki Bağımsızlık mücadeleleri aynı zamanda Çin ve Sovyetler Birliği’nin bölgedeki güç dengelerini alt üst etmiştir.
•  Çok önemli  ve can alıcı  diğer  bir husus  ise; toplumda  güçlü bir birliğin, Çelik iradeli   liderlik kadrosu  ve organizasyon ve koordinasyonunu zaruretini ortaya koymuştur.
• Doğu Türkistan Cumhuriyetlerinin kuruluş safhaları, geçirdiği  deneyimler ile  dış desteklerin bağımsızlık mücadelesi için tek başına yeterli olmadığını, sağlam bir birliktelik ve bilinçli bir strateji geliştirmenin kritik önem taşıdığını ortaya koymuştur.
• Türk tarihinin kültür ve medeniyetinin beşiği olan Doğu Türkistan’da yaşayan  Türkler ,  günümüzde İşgalci Çin’in baskı ve asimilasyon politikalarının gölgesinde can çekişmektedir.
• Bizler Türkiye Türkleri ve  Türk dünyası olarak; Doğu Türkistan halkının  günümüzde cesaretle verdiği millî mücadelesine duyarsız kalamayız. Çünkü,  meşru ve haklı Doğu Türkistan davasının  sorumluluğu tarihî ve insanî bir görev olarak Biz Türklerin omuzlarımızdadır.
• Doğu Türkistan millî mücadelesinin  Bayraktar ve önderleri  Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin’in  milli vasiyet değerindeki  telkin, tavsiye ve nasihatleri bizlere daima rehberlik etmelidir.
• Çünkü Merhum İsa Yusuf Alptekin Doğu Türkistan davası için : ” Bir Doğu Türkistanlı olarak Doğu Türkistan davası, bir Türk olarak Türklük davası, bir Müslüman olarak İslâm davası ve bir insan olarak insanlık davasıdır. Sizler bunun gereğini yerine getirmek için Doğu Türkistan davasına  hizmet ediniz.” demiştir.

Çin’in  Esas Amacı : Doğu Türkistan’da Bir Sömürü ve İşgal Düzeni İnşa Etmektir 

PAÜ Tarih Bölümü öğretim üyesi  Dr. Coşkun  Kumru değerlendirmesinde  Çin yönetiminin esas amacının Doğu Türkistan’da bir sömürü ve işgal rejimi inşa etmek olduğunu belirterek sözlerini şöyle sürdürdü  :  ” Her İki Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin yıkılmasında, Çin’in iç dinamikleri Sovyetler Birliği ile olan iş birliği (askeri güç, halk desteği vb.)  önemli  ve sonuç alıcı bir rol oynamıştır. nasıl bir rol oynamıştır. 1933’te kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin kuruluşunda, özellikle Türkiye ve Batı Türkistan’daki Türk topluluklarının  imkanları ölçüsünde önemli sayılabilecek  bir destek sağladığını biliyoruz. Şüphesiz ki,  Sovyetler Birliği ve Çin  rejiminin Doğu Türkistan’da kurulan bu özgür ve bağımsız Cumhuriyetlere  yaklaşımı emperyalist amaçları doğrultusunda şekillenmiştir. Her iki emperyalist ve rakip gücün  Temel  amaçları  Doğu Türkistan’da bir sömürü  ve inşa düzeni inşa etmekti. Her iki rejim de bağımsızlık hareketlerine karşı  düşmanca ve sert bir tutum izliyordu. Özellikle  Japan savaşı nedeniyle  bu süreçte Çin merkezi hükûmetinin otoritesi zayıftı. Çin, bölgedeki doğal kaynaklardan ve stratejik konumdan yararlanarak, bölgeyi kendi topraklarına entegre etmeyi amaçlamaktaydı. Diğer taraftan Sovyet Rusya için Doğu Türkistan’da bağımsız bir Türk devletinin varlığı, Rus işgali altındaki Batı Türkistan için bir tehdit oluşturabileceğinden, Çin yönetimiyle iş birliği yoluna gidilmiştir. Bu  işbirliği ve  dayanışma  sürecinde Sovyetler  Çin’e daha çok askerî yardım  yaparak  kendini göstermiştir.” şeklinde konuştu

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Kurucularından Başbakan Sabit Abdulkadir Damollam Yakalanarak İdam Edilmiştir  

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin kuruluşunda ve sonraki aşamalarında Kardeş Türk toplulukları büyük destek vermiştir. İşgalci Sovyetler Birliğine karşı verdiği onlarca yıllık bağımsızlık mücadelesinde deneyimler kazanan  Türkistan Milli Mücadelesinin Yiğit Fedaileri Korbaşılar/Basmacılar  bu  özgürlük mücadelesini Doğu Türkistan’in kurtuluşu için bu topraklarda devam ettirmişlerdir. Doğu Türkistan  İslam Cumhuriyeti Sovyet  ordusunun  Doğu Türkistan’a fiili müdahalesi ile 1934’te  Sovyet- Çin işgalci güçleri tarafından ortadan kaldırılmıştır.  Cumhurbaşkanı Gazi Hoca Niyaz Hacım, Başbakan Sabit Damolla yakalanarak Urumçi’de  idam edilmiştir. Buna rağmen Doğu Türkistan Türkleri  özgürlük ve bağımsızlık fikirlerinden asla vaz geçmemiş ve işgalci Çin yönetimine karşı mücadelelerini  devam ettirmiştir.

Bu mücadele sonucunda 12 Kasım 1944’de  Gulca’da Alihan Töre liderliğinde ikinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti  ilan edilmiştir. Bu her iki Cumhuriyet ilan edildikleri 12 Kasım tarihi ile bir birlerinin  devamı olduğunu ortaya koymuş ve Doğu Türkistan Türklerine her zaman yeni bir ilham, umut ve güç kaynağı olmuştur. Fakat bu  Cumhuriyet, beş yıl  ayakta kaldıktan sonra sonra 1949’da Çin Komünist Partisinin emrindeki Halk Kurtuluş Ordusu tarafından ortadan kaldırılmıştır. Bu tarih, Doğu Türkistan’ın bağımsızlığının sonunu ve bugün de devam eden Komünist Çin işgalinin Doğu Türkistan’daki başlangıcı   olmaktadır.” dedi.

Kaynak : www.qha.com.tr/ozel-haber-roportaj/dogu-turkistan-cumhuriyetlerinden-hangi-dersler-cikarilmali-498051(Raportaj : Selahattin Kaşgarlı)