KENDİ ÜLKELERİ DOĞU TÜRKİSTAN’DA ” AZINLIK” MUAMELESİ GÖREN UYGUR TÜRKLERİ

Ömer YALÇINKAYA

Çinliler Xinjiang olarak adlandırıyorlar. Okunuşu Şincan da olabilir, Sincan da. Son yıllarda medyamızda Şincan diyenler çıkıyorsa da, dilimize Sincan olarak yerleşmiştir. Hatta ülkemizde, başta Ankara olmak üzere, Ağrı’da, Hatay’da Çorum’da ve Sivas’taki yerleşim yerlerine bu isim verilmiştir. Bu isimlerin kökeninin Xinjiang olmadığı yönündeki görüşlerin, tutarlı bir açıklaması bulunmamaktadır.

Çincedeki anlamı “Yeni Sınır Boyu” ya da “Yeni Serhat”tır. Bu ifade, bize pek de sempatik gelebilecek bir ifade değil. Ülkemizde Çince adına tepki olarak, “Doğu Türkistan” diyenlerin sayısı az değildir. Uygurlar bölgeyi tarihte “Altı Şeher” olarak adlandırmışlardır.

“İnsan, komşusunu kendisi seçmez” derler. Bu Türkler için de böyle oldu. Türkler tarih sahnesine bir budun ya da ulus olarak çıktıklarında, yanı başlarında buldukları komşuları, Çinliler oldu. Bu komşuluğun yüzyıllar boyu pek de dostça geçtiği söylenemez.

Tarih boyunca Türkler, kurdukları devletlerle, Çin’in çeşitli bölgelerinde egemen oldular. Ancak şu anki Çin sınırları içinde, en uzun süredir yerleşik düzende yaşadıkları topraklar, kuşkusuz Sincan.

Buranın bizim için ilk anlamı elbette, tarihî bir Türk Yurdu olmasından geliyor. Uygurlar binlerce yıldır bu topraklarda yaşıyorlar. Türk boyları içinde yerleşik düzene geçerek tarım toplumu olan ilk halklardan biridir Uygurlar. Dilimizdeki “uygar” sözcüğü de bu sebeple Uygur sözünden türetilmiştir.

Bölgenin bir diğer önemi ise tarihi İpek Yolu’nun üzerinde bulunması. Bu yol Hotan ve Kaşgar’dan geçiyor. İpek Yolu’na mutlaka daha uzun değineceğiz ancak öncelikle Uygur Türklerini daha yakından tanıyalım.

Türk Dilleri sınıflandırmasında Uygurca, Özbekçe ile birlikte Doğu Grubu diğer adıyla Çağatay Grubu’na bağlı. Bir Kıpçak Türkçesi olan Kırgızca ile ortak sözlerinin de oldukça fazla olduğu söylenebilir. Çok yakın yaşadıkları Kazakların dili ile bu ilişki daha sınırlı kalmış. Ben bugüne kadar hiçbir zaman özgeçmişimde Uygurca bildiğimi yazmadım. Ancak çok iyi bildiğim Özbekçe ve Kırgızca sayesinde Uygurcayı yüzde yüz anladım ve konuştum.

Uygurlar teknoloji sözlerini, ilginç bir şekilde Çinceden değil Rusçadan almışlar. Bu durumun da işimi kolaylaştırdığı söylenebilir. Çin’e Congguo diyorlar ve Çinlilere Han Zu. Bunların dışında pek Çince sözcük kullandıklarını duymadım.

dOĞU tÜRKİSTAN VE çİN HARİTASI ile ilgili görsel sonucu

Uygurca, Arap Alfabesi’ni kullanıyor. Bizim için tek zorluk bu noktada. Yazıları okuyamıyorsunuz. Arapça ya da Osmanlıca okuyabilseniz dahi fazla işinize yaramıyor, çünkü Uygular, Arap Alfabesi’ni kendilerine göre değiştirmişler. Benimle birlikte olan, Kur’an okuyabilen bir arkadaşım, Uygurcayı tam olarak okuyamadı. Türkiye’de Osmanlıcayı çok iyi bilen bir dostum da okuyamamıştı.

Sonuç olarak, Türkiye’den Sincan’a giden bir kişi, yazıları okumak dışında, sözlü dilde çok fazla bir sıkıntı yaşamaz. Büyük ölçüde anlaşabilir.

Uygurların son yıllarda Türk filmlerini ve televizyon dizilerini çok severek izlediklerine tanık oldum. Bu durum elbette onları Türkçeye daha da yakınlaştıracaktır.

Uygurlar, Sincan’ın dışında, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve ülkemizde de yaşıyorlar.

Sincan, Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki en büyük bölge. Yüzölçümü 1,665,000 kilometrekare. Türkiye’nin tam iki katı büyüklükte. Bu toprakların 335.000 kilometrekare kadarlık bölümünü Taklamakan Çölü kaplıyor. Çin’in en büyük çölü.

İdari olarak Sincan’da, İli Kazak Özerk İli, Kızılsu Kırgız Özerk İli, Sanci Hui Özerk İli, Bayangol ve Bortala Moğol Özerk İlleri bulunmakta.

Toplam 23 milyon olan Sincan nüfusunun, %45 Uygur, %41 Han Çinlisi, %6.5 Kazak, %4.5 Hui ya da Dungan (Müslüman Çinliler), kalanı da Kırgız, Moğol, Salar, Tatar gibi küçük azınlıklardan oluşuyor.

Uygurların, Sincan’daki Tarım Havzası’nda çok uzun dönemlerden beri yaşadıkları düşünülüyor. Dilimizdeki tarım sözcüğünün kökeni hakkında TDK herhangi bir bilgi vermemekte ancak ben bu sözcüğün dilimize bu yer adından geldiğini düşünüyorum.

Tarım Havzası’nda ve Taklamakan Çölü’nde, doğal iklim koşulları ile korunmuş 4000 yıla yakın yaşı olan mumyalar bulundu. Bu mumyaların bir kısmı bölgedeki müzelerde sergilenmekte. Bunlar üzerinde yapılan çalışmalarda, bu insanların sarı ırka değil, beyaz ırka mensup oldukları anlaşıldı. Bilimsel olarak beyaz ırk yerine Kafkas (Caucasian) ifadesi kullanılmakta. Ancak bu söz, kişinin Kafkaslar’dan geldiğini değil, beyaz olduğunu belirtiyor.

Batı’daki bilimcilerin arasındaki yaygın kanı, bu mumyaların Türk kökenli insanlar olabileceği yönünde. Çinlilerin bu konuda böyle düşünmedikleri biliniyor.

4000 yıl kadar geriye gidemesek bile Göktürk Devleti’nin yıkılmasının ardından Uygur Kağanlığı’nın tarih sahnesine çıktığı bir gerçek. 6. ve 7. yüzyıllarda Hazar Denizi’nden Mançurya’ya kadar olan devasa bir bölge Uygur Kağanlığı’nın hükümdarlığı altındaydı.

Uygur Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra, Karahoca Uygur Krallığı 9. yüzyılda ve Karahanlılar Devleti 9. ve 10 yüzyıllarda bölgede hakimiyet sürdüler. Karahanlılar Doğu ve Batı olarak iki kola ayrıldıktan sonra 13. yüzyılın başlarına kadar Sincan’ın yönettiler.

932 yılında İslamiyet’i kabul eden ilk Türk Hükümdarı, Karahan Sultanı Satuk Buğra Han olmuştur. Mezarı, Sincan’ın Kızılsu Kırgız Özel İli’nde bulunan Artuş’tadır.

Bu dönemde yaşamış olan bir diğer önemli Türk Kaşgarlı Mahmut’tur. 1008 yılında Kaşgar’da doğduğu için bu adı almıştır. Türkçenin ilk sözlüğü olan Divân-u Lügat’it-Türk’ü yazmıştır. Bu kitabın asıl amacı, o dönemde bilim, felsefe ve edebiyat dili olan Arapçadan, Türkçenin eksik bir yönünün olmadığını göstermek ve Araplara Türkçe öğretmektir.

Bugün bile çok değerli bir referans kitabı olan eser, bir sözlükten fazlasıdır. Aynı zamanda bir dilbilimi araştırması, etimolojik bir çalışma ve Türkler üzerine yapılmış demografik bir incelemedir. Kaşgarlı Mahmut, bu eseri ortaya çıkartmak için, 15 yıl Türk İlleri’ni ve Anadolu’yu dolaşmıştır.

Yine Karahanlılar döneminde bölgede yaşamış olan bir diğer büyük insan da Yusuf Has Hacip ya da Balasagunlu Yusuf’tur. 1017 yılında, bugün Kırgızistan’da bulunan Balasagun kentinde doğmuş, 1077 yılında Kaşgar’da ölmüştür. En önemli eseri Uygurca yazdığı Kutadgu Bilig adlı siyasetnamesidir. Bugünkü Türkçeye Kutlu Kılan Bilgi ya da Mutlu Eden Bilgi olarak çevirmek mümkündür.

Kitabın adı için kendisi şu ifadeyi kullanır:

“Kitabın adını Kutadgu Bilig koydum, okuyana kutlu olsun ve ona yol göstersin.”

Kitabı, Karahan Hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Karahan’a itâfen yazmıştır. Kitabı hükümdarın huzurunda okur. Çok etkilenen hükümdar, kendisine Has Hacip ünvanını verir.

Türk edebiyat tarihinde, ilk siyasetname olarak, ayrıca dönem hakkında aktardığı bilgiler açısından, son derece önemli bir yere sahiptir.

Bölgeye 12. ve 13. yüzyıllar arasında Moğol Kara Kitay Devleti egemen oluyor. Türkçe kaynaklarda Karahitaylar olarak da rastlayabilirsiniz. Ben orijinal adını tercih ediyorum. Başkenti Balasagun olan budevletin hükümdarlarına Moğolca Gür Han adı veriliyordu. Dilimizdeki Gürhan ve Gürkan isimleri buradan gelmektedir.

13. ve 14. yüzyıllarda, Çinggis Kağan’ın oğlu Çağatay Kağan kendi adıyla anılan bir devlet kuruyor. Bu dönemde Uygurların çoğu İslam Dini’ni kabul ederken Moğol Hükümdarlar da zaman içinde İslam’a geçmişlerdir.

17. yüzyılın sonunda Buhara’dan Kaşgar’a gelen Nakşibendi Hocaları burada Hoca Hanlığı adında bir İslam devleti kuruyorlar.

1759 yılında Çinliler bölgeyi işgal ediyorlar. 1859’da Dungan Ayaklanması’nın yarattığı karışıklıktan yararlanan Uygurlar Kaşgar Hanlığını kuruyorlar. Karşar, Hotan, Yarkent, Aksu ve Turfan gibi İpek Yolu’nun önemli kentlerini kontrolleri altına alıyorlar. Bu devlet, Uygurların yakın tarihteki ilk bağımsızlık denemeleri. Ancak 1876’da Çinliler güçlü bir saldırıyla bölgeyi tekrar ele geçiriyorlar ve bölgeye “Yeni Sınır” anlamındaki Xinjiang adını veriyorlar.

Çinliler, Sincan’ın çok uzun süredir Çin’in bir bölgesi olduğunu iddia ediyorlar ancak tarih böyle söylemiyor.

Gelelim modern zamanlara. Çünkü burada iş daha da kızışıyor.

19. yüzyılın sonunda Çarlık Rusya’sında Tatarlar, Başkurtlar ve Özbekler arasında Jedidizm (Yenilikçilik) adı verilen Pan-Türkist bir akım yayılmaktaydı. Bu akım Uygurlardan da önemli destek gördü. Rusya’da bazı Türk halklarının bağımsızlık denemeleri olsa da sonunda ya Bolşeviklerin tarafına geçtiler ya da Bolşevikler bu yönetimleri devirdi.

1933 yılında Kaşgar’da, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti (Şerkiy Türkistan İslam Cumhuriyeti) ilan edildi. Cumhurbaşkanı Hoca Niyaz Hacı idi. Ulusal Meclis Başkanı da İsa Yusuf Alptekin idi. Bu ilk bağımsız cumhuriyet girişimi çok kısa ömürlü oldu ve dünyada tanınmadı. 1934 yılında Çinli Müslümanlar tarafından yapılan bir saldırı ile yönetim devrildi.

1944 yılına gelindiğinde, Sincan’ın Kuzeybatı bölgelerinde Uygurlar ve Kazaklar birleşerek ikinci kez Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ni kurdular. Bu devletin adında İslam yoktu. Bu defa arkalarında Sovyetler Birliği’nin desteği vardı. Sincan’ın diğer bölgeleri, Milliyetçi Kuomintang yönetiminin idaresi altındaydı. Yeni başkent, İli Kazak Vilayeti’ndeki Gulca şehriydi.

İlk cumhurbaşkanı Mareşal Ali Han Türe oldu. Uzun süren müzakerelerin ardından 1946’da Kuomintang ile barış anlaşması imzaladı. Ancak çok kısa bir süre sonra, KGB tarafından Taşkent’e götürüldüğü ve burada 30 yıl süreyle ev hapsinde tutulduğu biliniyor. Bu dönemde Türkistan Kaygısı ve Tarih-i Muhammedî adındaki kitapları yazmış, bu kitaplar ancak 2003 yılında Özbekistan’da yayınlanmıştır.

Alihan Töre’nin ardından, Ahmetcan Kasım cumhurbaşkanlığına getirildi. Kendisi Sovyetler Birliği’nde eğitim görmüştü ve Stalin’in Adamı olarak tanınıyordu. Sovyet yanlısı bir politika sürdürmesine karşın Stalin’in Mao ile gizli bir anlaşma yapması neticesinde, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin diğer önde gelenleri ile birlikte bir suikaste kurban gitti. Çin Komünist Partisi ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi yetkilileri ile görüşmek için gittikleri Almatı’dan Pekin’e dönen uçaklarının, Baykal Gölü yakınlarında düştüğü bildirildi. Bunun da bir komplo olduğu, yıllar sonra, dönemin KGB generalleri tarafından itiraf edilecekti. Sincan, 1949 yılının sonunda yeni ilan edilen Çin Halk Cumhuriyeti’nin bir parçası haline getirildi.

İkinci bağımsızlık girişimini de dünyada tanıyan olmamıştı.

Uygurların bağımsızlık mücadelesi, Türkiye’ye yerleşen Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin ve Mehmet Rıza Bekin Paşa liderliğinde yıllarca sürdürüldü. Günümüzde ABD destekli bir Dünya Uygur Kurultayı var. Başında da, Çin’in ilk milyoner kadını olarak bilinen Rabiya Kadir bulunuyor. Kendisi Çin’de mahkum edildiği için, ABD’de sürgünde yaşamakta.

Batı dünyası, her ne kadar ezilen halkların destekçisi gibi bir imaj sergilese de, iş uluslararası diplomasiye geldiğinde, ülkeler sadece kendi çıkarlarını gözetiyorlar. Sözde demokrasi ve özgürlük savunucusu gibi görünen tüm ülkelerin, çıkarlarına uymuyorsa, kimsenin umurlarında olmadığı gün gibi ortaya çıkıyor. Verdikleri destek varsa, bu da sadece ve sadece kendi çıkarları içindir. Başkasını dert ettiklerinden değil… Kıbrıs’ta da yıllardır benzeri bir insanlık dramını, dünya sadece seyretmekle yetindi. Tüm Müslüman ülkeler ve en yakın dostlarımız da buna dahil…

Sincan’ı gezme ayrıcalığına sahip olan az sayıda Türk’ten biri olduğum için kendimi çok şanslı sayıyorum. Bölgenin gerçeklerini anlamak için gerekli olduğunu düşündüğüm bu kısa tarih bilgisinin ardından bölgede kısa bir gezintiye çıkabiliriz.

Eskiyle yeninin iç içe girdiği Urumçi

Çinliler Vulumiçi diyorlar. Pinyin’de Ürumqi diye yazılıyor. Okunuşu Urumçi. Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nin başkenti. 3.5 milyona yakın bir nüfusa sahip. Bugün nüfusun %75’ini Han Çinlileri oluşturuyor. Uygurların oranı ise sadece %13.

Kentin tarihi merkezinde, Çinlilerin Erdaoqiao dedikleri Büyük Çarşı bulunuyor. Uygur el sanatlarının her türüne rastlayabileceğiniz, geniş bir alana yayılan bir kapalı çarşı. Burada ipek halılar, ipek kumaşlar ve örtüler, bıçaklar, kadınlar ve erkekler için geleneksel Uygur başlıkları, yöresel müzik enstrümanları, yeşim taşından yapılmış sanat eserleri, taze ve kurutulmuş yemişler ve meyvelere kadar pek çok değişik ürün bulabilirsiniz. Kentin tarihi bölümünde ayrıca camiler, en üst katına çıkılabilen bir minare ve geleneksel Uygur mutfağından lezzetlerin sunulduğu onlarca restoran var. Ama bu tarihi bölgede dahi geçmişten günümüze kalan çok fazla tarihi eser olduğu pek söylenemez.

Kentin modern bölümü ise diğer Çin şehirlerinden neredeyse farksız.

Çin geleneksel bahçe tasarımına göre yapılmış Hongşan (Kızıldağ) ve Renmingongyuan (Halkın Parkı) adlarındaki iki park, hem boş gününüze değerlendirmek hem de Urumçi’nin panoramasını görmek için ideal yerler.

Urumçi, aynı zamanda Çin’in komşusu bulunan Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya’ya açılan bir ticaret kapısı. Ticareti bir merkezde toplamak için hemen hemen her tür ürünün bulunduğu devasa bir alışveriş merkezleri yapılmış. Bunlar çok ama çok büyük alanlar ve içleri tam bir labirent. Kaybolmadan dolaşmak çok zor. Girdiğiniz kapıyı tekrar bulabilirseniz şanslı sayılırsınız.

Sincan’ın kalbi Kaşgar

Kaşgarlı Mahmut sayesinde adını dünyaya duyurmuş olan bu kent, dört milyonluk nüfusuyla, Sincan’ın en büyük şehri. Nüfusun %80’i Uygur, %18’i Han Çinlisi. Burada Uygur bölgesinde olduğunuz Urumçi’den çok daha fazla hissediyorsunuz. Çince resmi adı Kaşi.

Şehrin meydanlarında ya bir cami var ya da Mao’nun dev bir heykeli. Ana meydanda İd Kah Camii yer alıyor. Burası Kaşgar’ın en büyük camisi. Ama kendisi o kadar büyük değil. Bahçesi ve önündeki geniş kent meydanı, bayram namazlarında yüzbinlerle ifade edilen Uygur ve diğer Müslümanlarla doluyor.

Sincan’ın diğer şehirlerinde de olduğu gibi Kaşgar’ın pazar ve çarşıları sizi tarihin içinde bir yolculuğa çıkarıyor. Çarşıların en görsel ürünleri rengarenk tasarımlarıyla ipek kumaşlar ve bu kumaşlardan yapılmış örtü, ve giysiler. İpek yolunda olduğunuzu size en çarpıcı bir şekilde hatırlatıyorlar.

Çin’in yeşim taşı merkezi Hotan

Hotan şehri de Kaşgar gibi köklü bir geçmişe sahip. 300,000’in biraz üzerindeki nüfusunun %93’ünü Uygurlar oluşturuyor. Çinliler Hetian diyorlar.

Hotan, Taklamakan Çölü’nün tam ortasında bulunuyor. Taklamakan sözü içine girildiğinde bir daha dışarı çıkılamayan anlamını taşıyor. Hotan’da gezinirken aniden ortaya çıkan fırtına, çölden gelen kumları etrafa savurdu. Nefes almak ve önümü görmekte çok zorlandım. Neyse ki kendimi içeri atacak bir restoran buldum da kurtuldum. Kum fırtınasının ne olduğunu öğrenmek için çöle gitmeme gerek kalmadı.

Hotan’ı dünya genelinde ünlü yapan burada çıkan yeşim taşı. Yeşim taşları, taşın kalitesine, rengine ve büyüklüğüne göre sınıflandırılıyorlar ve çok geniş bir fiyat aralığı sergiliyorlar. Hotan’dan çıkan yeşim taşlarının dünya üzerindeki en yüksek kaliteli taşlar olduğu biliniyor. Bu sektör kentin başlıca gelir kaynağını oluşturuyor.

Hotan Müzesi’nde dünyanın en büyük yontulmamış yeşim taşlarından birini, yeşim taşından yapılan birbirinden güzel sanat eserlerini ve belki de ne önemlisi bölgede bulunan 2500 yaşındaki mumyaları görmek mümkün.

Hotan’da ayrıca yeşim taşı atölyelerini, ipek kumaş ve halıların dokunduğu fabrikaları gezmek olanaklı. Tabii ücret karşılığında.

Çin’in sebze meyve bahçesi Turfan

Turfan, yılın her mevsiminde tarım yapılabilen bir bölge. Özellikle de sebze ve meyve üretimi ile ön plana çıkıyor. Turfanda sözünün buradan kaynaklandığını duymuştum ama Türk Dil Kurumu güncel sözlüğü sözün kökenini Farsça “tervende” olduğunu gösteriyor. Tervende sözü ile Turfan arasında bağlantı kurulabilir mi bilemiyorum. Aslında mantıklı olurdu…

Uygurlar Turpan, Çinliler Tulufan diyorlar. Yaklaşık 650,000’lik nüfusun %74’ünü Uygurlar oluşturuyorlar.

Kızıl Deniz’den sonra yeryüzünün en alçak noktasında bulunuyor. Deniz seviyesinin 154 metre altında.

Sebze meyve tarımında en ön sırayı bağcılık alıyor. Burada yetiştirilen üzümler daha çok kuru üzüm olarak tüm dünyaya sevk ediliyor. Yaş üzümde ise Çin’in en yüksek kaliteli üzümü olarak biliniyor.

Kent merkezindeki en önemli yapı 18. yüzyılda Ünlü Terfanlı general Emin Hoca tarafından inşa ettirilen Emin Minaresi. Adı minare olsa da aslında bir cami burası. Turfan’ın etrafında antik İpek Yolu kentlerinin kalıntıları ve Çinlilerin sıkça ziyaret ettikleri Bin Buddha Mağarası bulunuyor.

Çin’de gezmek

Çin’de benim gitme fırsatını bulamadığım en başta Tibet olmak üzere, Hainan Adası, Dalian gibi turistik merkezler, Yunnan, Guizhou, Hebei, Fujian Eyaletleri gibi eşsiz doğal güzelliklere sahip yerler, Guangzhou, Shenzhen, Tianjin ve Chengdu gibi şehirler var.

Bunların içinde Tibet’e gitmek özel izin gerektiriyor. Sadece turizm acenteleri tarafından düzenlenen turlarla gidebiliyorsunuz. Diğerlerine dilediğiniz gibi gidebilirsiniz.

Ayrıca nehirler üzerinde yapılan turistik gemi turlarına katılarak ülkeyi baştan başa gezmek de ilginç bir seçenek olabilir.

Hongcun, Taierzhuang, Zhouzhuang gibi kanal şehirlerini ziyaret Çin yaşamının su ile ne denli iç içe olduğunu gözlemleyebilirsiniz.

Çin’de otellerin standardı oldukça yüksek ve gösterdikleri yıldızları hak ediyorlar. Buna karşılık oldukça ucuz oldukları söylenebilir. Pekin ve Şanghay’daki süper lüks oteller bir kenara bırakılırsa, beş yıldız oteller 90-150 dolar aralığında bulunabilir. Dört yıldızlılarda bu rakam 60-120 dolar aralığındadır. Promosyonları da incelerseniz çok uygun fiyatlar yakalayabilirsiniz. 2015 Nisan’ında Urumçi’de beş yıldızlı bir otelde, vergiler dahil, oda kahvaltı 55 dolara kaldım. Başka ülkelerde bu fiyatları bulmak çok güç.

Diğer konulara geçmeden önce biraz Çin insanına değinelim.

Başka Bir Dünyanın İnsanları – Çinliler

Çin’de altı yıl yaşamış olan Tanju Mutlu ağabeyim, Çin için “ayrı bir ülke değil, ayrı bir gezegendir” der. Her yönüyle kendine özgü bir ülke. Uzak Doğu kültürlerinin temelini Çin kültürü oluşturuyor olsa da, konu Çin’e gelince, bambaşka bir dünya karşınıza çıkıyor.

Eğer Çin’e ilk kez gidiyorsanız, Çinlilerle etkileşime geçtiğiniz her konuda, bir gariplik olduğunu hissedersiniz. Özellikle de iş yapmak için gittiyseniz, karşınızdakine kendinizi anlatmakta ve onu anlamakta güçlük çekersiniz.

Size çok basit gibi görünen bir konuda, Çinli takılıp kalabilir. Onun için çok açık olan bir konuyu da siz bir türlü anlayamayabilirsiniz. Ama Çinli bunu sizin yüzünüze vurmayacak kadar düşüncelidir.

Bakın Tanju Ağabeyim bu konuda ne diyor:

“Çinlilerin düşünce, mantık ve iş yapma biçimler çok farklı şekilde yürür. Çinliler bunu asırlarca diğer ülkelere anlatamadıkları için peşini bırakmışlardır ve bize normal geldiğini düşündükleri şekilde davranmaya çalışırlar, yani aptalı ve beceriksizi oynarlar.”

Siz siz olun, onların gerçekten aptal olduğuna asla inanmayın. Dünyanın belki de en akıllı ve en kurnaz milletlerinden biridir Çinliler. Sadece, bunu bir gösteriş haline getirmezler.

Çinlilerin, Batılı insanların anlam veremedikleri, bu garip davranışlarının temelinde, yüzyıllardır süre gelen, Konfüçyüs gibi karmaşık düşünce sistemlerinin ve Taoizm gibi inançların etkisi olduğunu düşünüyorum. Binlerce yıldır kendisini dış dünyadan soyutlamış, dünyanın “Çin”den ibaret olduğunu düşünmüş bir toplumdan bahsediyoruz.

Son yıllarda “Batı”ya açılmanın getirdiği değişiklikler elbette gözleniyor. On beş yıl önce yere tükürmek çok sıradan bir davranıştı. Devlet büyükleri ağırlanırken, görüşmelerin yapıldığı yerde bir tükürük hokkası bulunurdu. Artık bu görüntüler mâzide kaldı. Yere tükürenler de büyük ölçüde azaldı.

Ama bir Çinli yemek yerken ağzını şapırdatır. Bu onlar için çok normaldir. Sakızı, sesli bir biçimde, ağzı açık çiğner. Restoranda yanınızdaki masada oturanlar, bağıra bağıra konuşuyor olabilirler. Bunlar size rahatsız edici gelebilir, ancak size karşı bir saygısızlık olarak görmemelisiniz, çünkü onlar için böyle değil.

Pekin ve Şanghay yabancılara alışmış olabilir. Daha küçük şehirlere ve kırsal kesime gittiğinizde, sizi izleyen gözler olduğu hemen dikkatinizi çeker. Bazıları size laf atar, kimisi alay eder gibi güler. Bu da sizi kızdırmasın. Çünkü aslında hiçbir kötü niyetleri yoktur. Sadece, farklı insanlar gördüklerinde, şaşkınlıkla gösterdikleri, bize göre belki biraz abartılı, ama onlar için çok normal olan, tepkilerdir bunlar. Bir yabancıya en çok saygı duyulan ülkelerden biridir Çin.

Çinlilerin bâtıl inanışları da vardır. Örneğin 4 sayısını uğursuz bulurlar. Bunun sebebi, Mandarin Diyalekti’nde dört ve ölüm sözlerinin söylenişlerinin çok yakın olmasıdır. Bazı otellerde dördüncü kat ya yoktur (üçüncüden sonra beşinci kat gelir) ya da o kat başka bir amaç için ayrılmıştır. Çünkü Çinliler dördüncü katta kalmak istemezler. Bu durum, Amerika’daki bazı otellerde on üçüncü katın olmaması ile aynıdır.

3, 6, 8 ve 9 uğurlu sayılardır. Üç sayısı talih, varlık ve uzun yaşam anlamlarını taşır. Altı, başarının sembolüdür. Ayın 6., 16. ve 26. günleri uğurludur. Nikah ve düğünler bu günlere denk getirilmeye çalışılır. Sekiz ve varlık sözlerinin telaffuzu birbirine yakındır. En çok uğur getiren sayı kabul edilir. Dokuz, sonsuzluğu ifade eder.