04 Temmuz 2020

Genel, Tarih, Tüm Manşetler, Uygur Diyarı ve Yöreleri

İNSAMER’DEN DOĞU TÜRKİSTAN RAPORU : GEÇMİŞTEN BUGÜNE ETNİK VE DİNİ BASKILARI (-1)

Çin yönetimi,işgalindeki Doğu Türkistan’da bir yandan insanların dönüştürülmesi için baskılarını arttırarak sürdürürken,diğer yandan da Uygurlara ait kültürel ve dinî tüm mirasın yok edilmesi için çalışmalar hızlandırılmıştır. Elinizdeki rapor, Doğu Türkistanlıların tarihî süreç içinde yaşadığı dönüşümü ve Çin işgali ile birlikte günümüze kadar gelen hak ve hukuk ihlalleri dönemini anlatmaktadır.’

İNSAMER’in Doğu Türkistan Raporu: Geçmişten bugüne dinî ve etnik baskılar

UYGUR HABER VE ARAŞTIRMA MERKEZİ (UYHAM)

Günümüzde Doğu Türkistan’da bir yandan insanların dönüştürülmesi için baskılar sürerken, diğer yandan Uygurara ait kültürel ve dihi mirasın yok edilmesi için çalışmalar hızlandırılmıştır.Nurettin İzbasar tarafından kaleme alınan bu rapor İHH.VAKFI İnsani ve sosyal Araştırmalar Merkezi (İNSAMER)tarafından ” Geçmişten Bugüne Dini ve Etnik Baskılar ” başlığı yayınlanmıştır. Raporda Doğu Türkistanlıların tarihi süreç içinde yaşadığı dönüşümü ve Çin işgalı ile birlikte günümüze gelen hak ve hukuk ihlaller dönemini anlatamaktadır.

Giriş

İnişli çıkışlı tarihî seyri içinde 1949 senesine kadar bir şekilde bağımsızlığını koruyan Doğu Türkistan, bu tarihten itibaren Çin Komünist Partisi’ne (ÇKP) bağlı kuvvetlerin işgaline uğramıştır. Bu işgalle birlikte Çin, bir yandan bölgenin verimli tarım arazilerini ve zengin yer altı varlıklarını kendi tekeline alırken bir yandan da sistematik işgal ve Çinlileştirme siyasetini acımasızca uygulamıştır. Bölgeye yoğun bir Çinli yerleşimci akını organize edilmesi ardından, kurulan geniş istihbarat ağı ve alınan güvenlik tedbirleriyle Doğu Türkistanlıların süreç içerisinde dünya ile olan bağlantıları kopartılmış ve temel insan haklarının ihlal edilmesine yönelik her türlü müdahale kolaylıkla hayata geçirilmeye başlanmıştır.

Doğu Türkistanlıların asimilasyona direnmeleri ve kendilerini Çinli olarak görmemeleri, merkezî Çin yönetimi açısından siyasi bir meydan okuma olarak değerlendirilmiş ve bu durum bölgenin kontrolü konusundaki bir zaaf, özellikle 1980’li yıllardan itibaren sanayileşmeyi sekteye uğratacak bir güvenlik sorunu olarak algılanmıştır. 1990’lı yılların çalkantılı siyasi gelişmeleri ve Komünist bloğun çöküşü Orta Asya coğrafyasında birçok değişimi tetiklerken, bu bölgede bulunan Doğu Türkistan’da da gerilim bir hayli artmıştır. 2000’li yılların başındaki 11 Eylül olayları akabinde başlayan dönem “terörle mücadele” adı altında Çin yönetiminin bölgeye her türlü müdahalesini kolaylaştırmış ve bugüne kadar süren sistematik tırmandırma siyaseti hız kesmeden uygulanmıştır.

Küresel siyaset ve ekonomide her geçen gün gücünü arttıran Çin, kendi bölgesinde Doğu Türkistan gibi bir meseleyle uğraşıyor olmanın verdiği öfkeden olsa gerek, 2010’lu yıllardan itibaren bölgedeki baskı ve hak ihlallerini yeni bir boyuta taşımıştır. Doğu Türkistanlı ailelerin tümü fişlenmiş ve potansiyel risk oluşturduğu(!) düşünülen milyonlarca insan kamplara toplanıp özgürlüklerinden mahrum edilmiştir. Hasılı Doğu Türkistan’da bir yandan insanların dönüştürülmesi için baskılar sürerken bir yandan da Uygurlara ait kültürel ve dinî tüm mirasın yok edilmesi için çalışmalar hızlandırılmıştır.

Elinizdeki rapor, Doğu Türkistanlıların tarihî süreç içinde yaşadığı dönüşümü ve Çin işgali ile birlikte günümüze kadar gelen ihlaller dönemini anlatmaktadır.

Doğu Türkistan neresidir?

Doğu Türkistan, tarih boyunca Ulu Türkistan olarak bilinen Orta Asya coğrafyasının tarihî gelişmelerden dolayı ikiye ayrılmasıyla oluşan doğu bölgesinin adıdır. 1.823.000 kilometrekare genişliğe sahip topraklarının yaklaşık üçte biri dünyanın ikinci büyük çölü olan Taklamakan Çölü’nden oluşmaktadır. Kuzeyde Rusya ve Moğolistan ile sınır olan Doğu Türkistan bölgesi, batıda Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan, Keşmir ve Hindistan ile komşudur. Güneydoğusu Karanlık Dağları ve Tibet platosu ile ayrışırken, Doğu tarafı bozkırlar, çöller ve Çin ile sınırdır.

2.000 kilometre uzunluğuyla Tarım Nehri, Doğu Türkistan’ın en önemli su kaynağıdır. İli ve İrtiş nehirleri de diğer ülkelere temiz su temin eden önemli nehirlerdendir. Bu nehirlerin suladığı geniş tarım alanları, bölgenin en kadim yerleşim yerlerini şekillendirmiştir. Kaşgar, Yarkent, Karakaş, Hoten, Barçuk, Aksu, Kuça ve Karaşehir bu vahaların en büyük şehirlerindendir. Bu vahalarda yılda iki kez mahsul alınan tahıl ürünleri haricinde Doğu Türkistan’ın en büyük pamuk üretim alanları bulunmaktadır.

Komünist Çin işgalinden önce Doğu Türkistan’ın en eski yerleşim birimleri olan Tarım Havzası, Turfan Ovası, Komul bozkırları ve İli Ovası’nda Uygur Türkleri yaşarken, Altay Dağları’nın güney kesimleri, Tarbagatay ve Künes yaylalarında Kazak Türkleri çoğunlukta olmuştur. Kırgız Türkleri ve Tacikler de Doğu Türkistan’da göçebe hayat süren kavimlerdir. Bölgede Türkler dışında az sayıda Moğol kabilesi de göçebe bir hayat yaşamıştır.

1759 Çin Mançu istilasından sonra bölgeye önce etnik Çinliler olmak üzere Donganlar (Müslüman Çinliler), Mançuların Şibe kolu ve az sayıda başka etnik unsurlar gelmiştir. 1953 senesindeki resmî rakamlara göre Doğu Türkistan’da 3.640.000 Uygur, 504.000 Kazak, 70.000 Kırgız olmak üzere yaklaşık 4 milyonu aşkın Türk asıllı nüfusun yaşadığı bilinmektedir. Aynı dönemde bölgedeki Çinli nüfus ise yaklaşık 300.000 kadardır. Bu rakamların yüzdelik oranlarına göre, o tarihte bölgenin %90’ı Türk asıllı Müslümanlardan oluşurken, sadece %7’lik bölümünü Çinliler oluşturmaktadır.

1980’lere gelindiğinde, Doğu Türkistan’daki etnik Han Çinli nüfusu 8.600.000’e yani neredeyse bölgenin toplam nüfusunun %40’ına ulaşmış, Uygur Türkleri ise resmî Çin rakamlarına göre 11.303.000’e yani nüfusun yaklaşık %55’ine gerilemiştir. Bu iki unsur dışında bölgede bir de sayıları 1.590.000’i bulan Kazak Türkleri yaşamaktadır. Açıklanan bu resmî rakamların gerçeği yansıtmadığı söyleyen Doğu Türkistanlı akademisyenler, bölgedeki Müslüman Türklerin sayısının bu rakamın en az üç katı olduğunu belirtmektedirler.

Urumçi şehri Doğu Türkistan’ın işgalinden sonra bölgenin stratejik öneminden ötürü Çinliler tarafından kurulmuştur, bu sebeple de göçmen nüfusun en fazla olduğu şehirdir. Çinliler Urumçi gibi sonradan inşa edilen ve petrol işletmelerinin yoğun olduğu sanayi şehirlerinde de oldukça kalabalıktır. Bunun haricinde Altay, Tarbagatay ve Çöçek vilayetleri de Çinlilerin en çok bulunduğu şehirlerdir. Ayrıca son yıllarda artan tutuklamalar ve toplama kamplarına alınanlardan dolayı nüfusun seyrekleştiği bölgeye çok sayıda Han Çinli ciddi maddi destekler verilerek yerleştirilmektedir.

Zengin doğal kaynaklara sahip olan Doğu Türkistan’da bugüne kadar 138 farklı çeşitte maden türü tespit edilmiştir. Bölgedeki madenler, tüm Çin’deki maden çeşitliliğinin %78’ini oluşturmaktadır.[1] Doğu Türkistan’da aktif olarak işletilen madenler ise Çin’deki tüm madenlerin %85’ine denk gelmektedir. Bunlar içinde; krom, tuz, demir, taş pamuğu, mangan, bakır, silisyum, kurşun, pırlanta, altın, gümüş, kömür ve uranyum en öne çıkan madenlerdir.[2] Bunların çoğu Çin’in iç bölgelerinde bulunmayan madenler[3] olduğundan, kullanılabilir ham madde hâline dönüştürüldükten sonra Çin’in iç bölgelerindeki fabrikalara taşınmaktadır. Örneğin 2015 senesi verilerine göre, Doğu Türkistan’daki dört büyük petrol havzasından bir yılda çıkartılan toplam 27.880.000 ton ham petrol, Çin’in iç bölgelerine taşınmıştır. 2020 yılı sonuna kadar Çinliler bu miktarı petrolde yıllık 29 milyon tona, doğal gazda ise 36 milyar metreküpe çıkarmayı planlamaktadır.[4] Çin’in yıllık petrol istihsalinin %60’ından fazlası Doğu Türkistan’dan çıkartılmaktadır.[5] Enerji kaynakları açısından çok zengin olan Doğu Türkistan’da jeologların verdiği bilgilere göre toplam 60 milyar ton petrol rezervi bulunmaktadır.[6] Bu petroller ve her yıl 30 milyar metreküp doğal gaz, toplam 7.378 kilometre uzunluğundaki üç büyük boru hattıyla Şangay, Fujian ve Guangzhou bölgelerine taşınmaktadır.[7] Çinliler bu boru hatlarının sayısını beşe yükseltmeyi planlamaktadır. Ayrıca dünyanın en büyük pamuk üreticisi konumundaki Çin, ürettiği pamuğun %84’ünü Doğu Türkistan’dan sağlamaktadır.[8]

Tarihî Arka Plan

Doğu Türkistan’ın kuzey sınırlarında yer alan Altay Dağları, birçok tarihçi tarafından Türklerin ilk ortaya çıktığı anavatan olarak nitelendirilmektedir. Yazılı kaynaklara göre miladi 4. yüzyıldan itibaren bölgede hüküm süren Hunların, Göktürklerin ve Uygurların kurduğu devletlerin tümü Doğu Türkistan’ı da kapsamaktadır. İlk Türk devletlerinin ortaya çıktığı bu dönem, aynı zamanda Çin saldırılarının yoğunlaştığı tarihleri içermektedir. Çinliler, bölgeden 752 yılında geri çekilmek zorunda kalırken[9] bölgedeki Türklerin İslam’ı kabul etmesinden sonraki süreçte Karahanlı Devleti (842) ve Koçu Uygur Kağanlığı (845) gibi Doğu Türkistan merkezli yerel devletler ortaya çıkmıştır.

Yerel İslam hanlıkları şeklinde yönetilen bölgenin istikrarı 13. yüzyılın başlarından itibaren Moğol saldırıları ile bozulmuş ve Doğu Türkistan, Cengiz’in oğlu Çağatay’ın hükümranlığına girmiştir. Çağatay Hanlığı zayıflayınca Timur İmparatorluğu kurulmuş ve çok geçmeden Türkistan yerel yöneticileri arasında yeni bölünmeler yaşanmıştır. Böylece Doğu Türkistan coğrafyası, 1347-1696 yılları arasında, biri diğerine üstünlük sağlamaya çalışan Cungar Hanlığı, Doğu Çağatay Hanlığı ve Yarkent Hanlığı[10] arasında bölünmüştür. [11]

1696 senesinden sonra ise Hocalar Dönemi diye adlandırılan dönem başlamıştır. Bu döneme rengini veren temel sorun, Aktağlık ve Karatağlık adındaki iki tarikat sülkü arasında cereyan eden iktidarı kontrol etme mücadelesidir. Moğol ve Çin’in de dâhil olduğu bu iç iktidar çekişmesi dönemi, Çin Mançularının istilasıyla 1759’da son bulmuştur. Başka bir ifade ile siyasi kargaşa ile dolu Hocalar Dönemi, güvenlik zaafı oluşturmuş ve gelecek yılların “Çin istilası için hazırlık devrini” başlatmıştır.[12]

Doğu Türkistan’ın bağımsızlığını ortadan kaldıran ve Hocaların kukla yönetimini yıkan Çinlilere karşı bölge halkının isyanı 1764 senesine kadar sürmüştür. 10 yıl devam eden direniş boyunca 500.000’den fazla Doğu Türkistanlının öldüğü kaydedilmektedir.[13] Sonraki dönemde; Büyük Hocalar İsyanı (1757-1759), Uçturfan İğde İsyanı (1765), Ziyauddin Hoca İsyanı (1847), Veli Han Töre İsyanı (1857), Kuça İsyanı (1862)[14] gibi çok sayıda bağımsızlık girişimi olmuştur.

Kuça’daki bu son ayaklanmadan sonra Çinliler, birkaç küçük bölge hariç Doğu Türkistan’ın tümünden atılmıştır. Kısa süre içinde şehir devletlerini idaresi altına almayı başaran Yakup Beg, Doğu Türkistan’da Kaşgar Emirliği’ni kurmuştur. Yakup Beg, Kaşgar hâkimi olduktan sonra, 1870’ten itibaren, Rusya ve İngiliz-Hint İmparatorluğu gibi iki büyük güçle doğrudan komşu hâline gelmiştir.[15] Kaşgar Devleti bu süreçte İngilizlerle çatışmaktan kaçınan bir siyaset izlerken[16] tüm Orta Asya ve Türkistan coğrafyasında yayılmaya başlayan Rus Devleti ile ilişkiler aynı şekilde olmamıştır. Rusya’nın güneye inmesi ve tüm Türkistan coğrafyasını tehdit etmeye başlaması üzerine, Kaşgar Devleti Osmanlı’dan yardım istemiştir. Bu talep Osmanlı tarafından kabul edilmiş ve istenen silah ve askerî personel yardımı bölgeye gönderilmiştir.[17] Osmanlı böylece hem Rusya’yı dengeleyerek Asya siyasetinde daha etkili bir duruma gelmeyi hem de Çin’in kendisine doğrudan karşılık verecek vaziyette olmayışını fırsata dönüştürmek istemiştir.[18]

Osmanlı Sultanı Abdülaziz, 16 Haziran 1873 tarihinde Yakup Beg’in biat talebini kabul etmiş ve kendisine “emir” unvanı vererek Kaşgar’da Halife adına hutbe okutmasına ve para bastırmasına izin vermiştir. Osmanlı, bu sembolik siyasi adımların yanı sıra Kaşgar Emiri’ne altı adet savaş topu, 1.200 tüfek, mühimmat ve birkaç barut imal ustası ile Kaşgar ordusunun eğitimi için dört subay göndermiştir.[19] Osmanlı Devleti’nin gönderdiği bu yardımlar memnuniyet yaratmakla kalmamış, Rus işgali altındaki diğer Müslüman Türk devletleri için de işgalden kurtluma arzusunu ve umudunu güçlendirmiştir.[20]

Ancak 1877 yılında Yakup Beg’in ölümü, bölgeye yönelik Çin ihtiraslarını yeniden canlandırmıştır. Bölgede Osmanlı’ya bağlı bir devletin varlığı, ne Rusya ne de Çin’in işine geldiğinden bu iki güç 1875’ten itibaren ittifak içinde olmuştur.[21] Nihayetinde Yakup Beg’in ani ölümü ardından başlayan iç iktidar hesaplaşmasını fırsata çeviren Çin, 80.000 kişilik bir güçle Doğu Türkistan’ı işgal etmiştir.[22] Çin istilası ardından Yakup Beg’e çalışmış olan kim varsa tutuklanıp hapse atılmış, çoğu da öldürülmüştür.

Kaşgar’daki genel durumla ilgili raporların Osmanlı’ya ulaşması[23] üzerine, Binbaşı İsmail Hakkı Bey ve Yüzbaşı Ali Kazım İbrahim Efendi komutasındaki birlikler destek için bölgeye gönderilmiştir. Ancak Osmanlı subayları Çin-Rus ittifakına karşı bir süre Kaşgar’a bağlı Yeni Şehir’i savunsalar da cephane ve yiyecekleri kalmadığından bölgeyi terk ederek Hindistan üzerinden İstanbul’a geri dönmüştür.

Çinlilerin Doğu Türkistan’ı işgal için ikinci hamlesi 1884 senesinde gelmiş ve bölge Çin’e bağlı bir eyalete dönüştürülerek, ismi bugün de kullanılan Sincan (Xinjiang) eyaleti olarak değiştirilmiştir. Çeyrek asır süren baskı ve intikam politikaları ardından Çin merkezî otoritesinin zayıflamaya başladığı 1911 senesinden sonra, bölgede yeni hareketlenmeler yaşanmıştır. Bu girişimlerin önemli bir bölümü kanlı biçimde bastırılmış olsa da ardı arkası kesilmeyen olaylar hiç dinmeden 1933’e kadar sürmüştür. Nihayetinde, Kumul’un dağlık bölgelerinde başlayan bağımsızlık hareketi, 12 Kasım 1933 tarihinde Kaşgar’da Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla sonuçlanmıştır.

Bu cumhuriyet, hiçbir yabancı ülkenin desteğini almadan, tamamen Doğu Türkistan halkının kendi imkânları ve millî iradesi ile kurulmuştur.[24] Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti 30 maddeli bir anayasa ilan etmiş ve bugün de kullanılan ay yıldızlı gök bayrağı cumhuriyetin bayrağı olarak belirlemiştir. Hoca Niyaz Hacı da bağımsız devletin cumhurbaşkanı olmuştur.

Yeni Doğu Türkistan devletinin kurulması; iki düşmanı bir kere daha birbirine yaklaştırmış ve Çin ve Sovyetler Birliği arasında bu yeni devlete karşı iş birliği başlamıştır. Doğu Türkistan’ın bağımsız olmasının Rus işgali altındaki diğer Türk yurtları için tehlike arz edeceğini düşünen Sovyetler Birliği, askerî ve istihbari açıdan Çin’e destek verip Doğu Türkistan millî kuvvetlerinin bastırılmasında etkili olmuştur.

Devletin yıkılmasında ne yazık ki Müslüman Çinli Donganların da rolü olmuştur. Doğu Türkistan işgal edildikten sonra göçmen Çinlilerle birlikte Doğu Türkistan’a gelmeye başlayan Donganlar, Müslüman oldukları için fazla dikkat çekmemiş ve tepki görmemiştir. Ancak Donganların bölgenin bağımsızlık çabalarında ve diğer siyasi olaylarda sürekli Çin tarafında yer almaları ve kültürel anlamda tamamen Çin kültürüne mensup olmaları, Doğu Türkistan Devleti için olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Ne var ki bölgede yaşanan katliamlarda payı olan bu Müslüman Çinliler de bir süre sonra Ruslar tarafından katledilmiştir.

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin yıkılmasından 11 sene sonra, bölgedeki Çin milisleri Çin merkezî hâkimiyetini elinde tutan Guo Mindang (GMD) hükümetine bağlanmıştır. Milliyetçi Çin yönetiminin bölgede artan baskıları üzerine Doğu Türkistan’ın Gulca şehrinde Ali Han Töre liderliğinde başlayan ayaklanma, Kazak kabilelerin de katılmasıyla Kasım 1944’te bu kez Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunu getirmiştir. Böylece bölgede yeni bir bağımsızlık dönemi başlamıştır.

Aynı sıralarda Çin’in diğer bölgelerinde ÇKP ile milliyetçiler arasında yaşanan iç savaşta, Sovyetler Birliği’nin desteğini alan Komünistler güçlerini artırmıştır. Bu kargaşa döneminde, 13 Haziran 1946 tarihinde, Ali Han Töre gözaltına alınıp kaçırılmış ve hemen ardından başlayan sindirme operasyonlarında binlerce kişi tutuklanıp hapse atılmış ya da idam edilmiştir.[25]

1949 yılında Komünist güçlerin tüm Çin’de yönetimi ele geçirdiği sıralarda, Doğu Türkistan’da da Ahmet Can Kasımi isimli yerel bir yönetici Rusların desteğiyle göreve getirilmiştir. Hiçbir pazarlık şansı olmayan Kasımi, ÇKP ile masaya oturarak Doğu Türkistan Cumhuriyeti hükümetinin feshedildiğini, kendisinin de Sincan Eyalet Başkan Yardımcısı olduğunu ilan eden bir anlaşma imzalamıştır. Çok geçmeden de -aynı yıl- Pekin’e giderken şüpheli bir uçak kazasında hayatını kaybetmiştir.

13 Ekim 1949’da ÇKP kuvvetleri Urumçi’ye ulaştıktan sonra, yerel Türk kuvvetleri dağıtılmıştır. ÇKP, kendisine itaat etmeyen komuta kademesini ve Türk asıllı askerleri de 1955 senesine kadar tasfiye etmiş; bağımsızlık yanlısı milliyetçiler, aydınlar, din adamları ve bölgenin ileri gelen eşrafını da ya tutuklamış ya da idam ederek ortadan kaldırmıştır.

1955’te Doğu Türkistan’a özerklik statüsü verilerek bölgenin adı Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak değiştirilmiştir. Bu tarihten itibaren Doğu Türkistan’ın 1.000 yıllık Türk İslam geleneğini devam ettiren tüm medreseler kapatılmaya ve geçmişe ait tüm izler silinmeye başlanmıştır.

Komünist Çin İşgali ve Kolonizasyon

1949 yılında ÇKP’ye bağlı ordunun Doğu Türkistan’a girmesiyle bölgede bugüne değin süren yeni bir tarihî süreç başlamıştır. Orta Asya ülkeleri olarak isimlendirilen Batı Türkistan coğrafyasının da Sovyetler Birliği işgalinde olması nedeniyle Doğu Türkistan’ın tüm dünya ile bağlantısı kopmuş ve bölge âdeta kapalı bir kutu hâline gelmiştir. Çinliler bir taraftan çok yoğun Komünizm propagandası yaparken diğer taraftan toprak reformu, üretimi kamulaştırma, sosyalist paylaşım adı altında toplumsal dönüşüm politikalarını hızlı bir şekilde gerçekleştirmiştir. Bu politikalar çerçevesinde ilk olarak toplumun önde gelen eşraf aileleri yok edilmiş, halkın elindeki üretim araçlarına el konulmuş ve insanlar topraksızlaştırılarak zorunlu çalışma kamplarına alınmıştır.

Doğu Türkistan halkının Müslüman olması hasebiyle bölgede kendi ideolojisini yaymada zorlanan ÇKP yönetimi, bu sebeple İslami eğitimin temel kurumları durumundaki medreseleri kapatarak halka liderlik yapabilecek din adamlarını ve aydınları halk düşmanı(!) ilan edip ortadan kaldırmıştır. Bu radikal değişim ve baskılar nedeniyle 1950-1952 yılları arasında Doğu Türkistan’da on binlerin katıldığı ayaklanmalar olduysa da bunların hepsi ÇKP askerleri tarafından şiddetle bastırılmıştır.

1955 senesine gelindiğinde, sosyalist devlet anlayışı ve azınlık ulusların haklarının korunması vaadiyle Doğu Türkistan’a “Sincan Uygur Özerk Bölgesi” adı verilmiş ancak bu durum bölgede pek bir şeyi değiştirmemiş; yerel hükümet temsilcileri ve yöneticiler yine bizzat ÇKP tarafından atanmaya devam etmiştir. Ayrıca bu görevlere getirilenlerin tümü Çinli olmak mecburiyetinde olduğundan bölge idari açıdan “özerk” olsa da Uygur kimliği tamamen reddedilerek tüm kararlar Komünist Parti başkanlığınca alınmıştır.

1950’li yıllarda Çin’in bir diğer uygulaması, bölgenin demografisini değiştirmek üzere giriştiği iskan siyasetidir. Çin Halk Kurtuluş Ordusu’na bağlı bazı birlikler bölgeye konuşlandırılmış ve çok sayıda Çinli sivil Doğu Türkistan’a yerleştirilmiştir. Çin Halk Kurtuluş Ordusu’na bağlı birinci ve yirmi dördüncü kolorduların toplam 175.000 askeri de Doğu Türkistan’a getirilmiştir. Bingtuan (Sincan Üretim ve İnşa Kuvvetleri) adı verilen bu birlikler sadece askerî amaçla değil, bölgedeki tarımsal üretimi kontrol için de gönderildiklerinden en verimli toprakların kullanım hakları onlara bırakılmıştır.[26] Bu askerî birlikler bir yandan bölgenin verimli topraklarında tarımsal üretim yaparken bir yandan da petrol ve diğer doğal zenginliklerin çıkartılmasında özel imtiyaz sahibi olmuştur. 1966’da 1.480.000’e ulaşan Bingtuan nüfusu, 2010 yılında 2.600.000’i aşmıştır.[27] Bölgedeki en verimli yerler olan Cungar ve Tarım Derya havzalarındaki sulak alanlara yerleştirilen bu birlikler, büyük ölçüde tarımsal ürünlerin ve gıda ham maddelerinin üretimini ellerinde tutmaktadır.

1960’lı yıllardan itibaren Çin ile Sovyetler Birliği arasında yaşanan çeşitli anlaşmazlıklar sırasında iki ülkenin sınır bölgelerini oluşturan Doğu Türkistan’da da gerginlik artmıştır. Bu süreçte İli ve Tarbagatay bölgelerinde yerel halktan yaklaşık 500.000 kişi Çinlileştirme politikasına karşı günümüzdeki Kazakistan topraklarını kapsayan Sovyet bölgelerine göç etmiştir.[28] Böylece Çin, hem istemediği Türklerin önemli bir bölümünden kurtulmuş hem de Sovyet casusu olmakla suçladığı nüfusu dağıtmıştır.

1966 senesi, Çin’de Mao Zedong liderliğindeki Kültür Devrimi’nin başladığı milat olmuştur. Devrimin hem ülke çapındaki tüm halklar açısından hem de Doğu Türkistan halkı açısından çok yıkıcı sonuçları olmuştur. Mao’nun devrimci dayatmalarının en temel hedefleri, toplumu geleneksel değerlerinden ve bağlarından koparmak, dinî inançlarından vaz geçirmek, yeni tip bir birey yaratmak ve Doğu Türkistan özelinde de tüm Uygurları zorla Çinlileştirmek şeklinde sıralanmıştır. Doğu Türkistan’ın gasp edilmiş hakları bu devrimle iyice bastırılırken, Türk İslam kültürüne ait her şey gericilik ve yobazlık adı altında düşman ilan edilmiş ve bu süreçte yüzlerce aydın ve âlim katledilmiştir. Bu baskılara karşı, 1967 yılında Urumçi’de Doğu Türkistan Halk İnkılabı Partisi kurulmuş ve mücadeleye girişmiş olsa da fazla uzun ömürlü olamamış ve parti lideri Tohti Kurban 1969’da tutuklanıp idam edilmiştir.

1976 yılında Mao’nun ölümü ardından ÇKP, ılımlı ve radikal kanatlar arasında ikiye ayrılınca, bu iç çekişme 1978 yılında açılımcı kanadın temsilci Deng Xiaoping’in ipleri eline almasıyla sonuçlanmış ve ülkede yeni bir dönemin kapıları aralanmıştır. Reformlar çerçevesinde, Çin sınırları ticarete açılıp Batı ülkeleri ve özellikle de ABD ile yakın ilişki kurma girişimleri artarken, ülkede “devlet kapitalizmi” hız kazanmıştır. Bu politikaların Doğu Türkistan’a bazı olumlu yansımaları olmuş ve en azından hac ibadeti ve yurt dışı seyahati, komşu ülkelerle ticaret, Çin’in iç kesiminde ve yurt dışında eğitim alma, camilerin açılması ve yenilerinin inşası gibi alanlardaki baskılar gevşetilmiştir.

Bu tür küçük adımlar atılsa da bölgede temel sorun alanlarında yaşanan sıkıntılar sürmüştür. Zira yeni dönemin kâr marjı yüksek sektörlerinden maden işletmesi, petrol ve ham madde üretimi, sanayi işletmeleri, inşaat sektörü, ulaşım, haberleşme ve yabancı firmalarla ortak iş yapma gibi alanlarda Uygur Türkleri bariz bir ayrımcılığa maruz bırakılmıştır. Han Çinlilere yönelik uygulanan iskan politikası yüzünden bölgedeki ayrımcılık ve kutuplaşma giderek tırmanmıştır. Han Çinli nüfusun hızla artması, tarım alanlarında ve yaylalarda ciddi hak ihlalleri yaşanmasına sebep olmuştur. Yerel yönetim ve hükümet temsilciliklerinde de Uygur Türkleri ancak düşük ve sembolik kadrolarda istihdam edilmiştir.

Böylece Çin yönetimi her ne kadar kültürel bütünleşme ve ulusların dayanışması propagandası yapıyor olsa da sosyal eşitsizlik ve siyasi baskılar 1990’lardan itibaren bölgenin yerlisi Uygurlarla Han Çinliler arasındaki etnik çatışmaları tetiklemiştir. Soğuk Savaş’ın sona erdiği bu süreçte birçok eski Komünist ülkede demokrasi talepleri yükselirken, Çin’deki benzer talepler rejimin sert tepkisiyle bastırılmıştır. Çok geçmeden de Doğu Türkistan’da siyasi haklar ve dinî ibadetlere ilişkin yasaklar yeniden genişletilmiştir.

Sovyetlerin parçalanmasından sonra Orta Asya’da başlayan bağımsızlık dalgası, Doğu Türkistan’daki Türklerin bağımsızlık isteklerini de yeniden harekete geçirmiştir. Aslında başarısız bir Komünizm uygulayan sadece Sovyetler Birliği değildir, Çin içinde de tam demokrasi talepleri çoktan başlamıştır. Ülkedeki bu kalkışmaları kanlı biçimde bastıran ÇKP, Orta Asya’daki uyanışa en yakın kriz noktası olarak gördüğü Doğu Türkistan’daki en küçük bir hareketlenmenin dahi olayları kontrolden çıkarabileceğini değerlendirip bölgeye daha fazla askerî birlik göndererek baskıları yoğunlaştırmıştır.

Bu süreçte -1996 senesinde- Çin’in öncülüğünde kurulan Şangay İşbirliği Örgütü, aslında Doğu Türkistan’ı da içine alan Orta Asya bölgesindeki gelişmelerden duyulan kaygı üzerine tesis edilmiş bir yapıdır. Tam bağımsızlık talebindeki yeni Orta Asya cumhuriyetlerini kontrol altında tutmayı amaçlayan bu taktik, “radikal akımlarla mücadele” adı altında bölgesel uyanışa karşı bir ön alma çabasından başka bir şey değildir. Bununla birlikte 1990-2000 yılları arasında çok sayıda şiddet olayının meydana geldiği bölgede, gerilimin dozu giderek artmıştır. Örneğin; dinî ibadetlerin serbest bırakılması ve doğum kontrol yasasının iptali için 1997 senesinde Gulca’da yapılan protestolara şiddetle müdahale edilmiş ve bu süreçte çok sayıda sivil hayatını kaybetmiştir.

11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de gerçekleştirilen el-Kaide saldırıları, dünyanın öbür ucundaki Çin yönetimi tarafından Doğu Türkistan’daki tüm muhalif düşünce ve hareketleri sindirmek için fırsata dönüştürülmüştür. Bu süreçle birlikte bütün aykırı hareket ve düşünceler, kolayca “terör” yaftası vurularak tasfiye edilmeye başlanmıştır. ABD ve Batılı ülkelerin gündemi terörle meşgulken, ÇKP yönetimi de terör söylemine sarılarak, onlarca yıldır işgal altında tuttuğu Doğu Türkistan’daki gerilimi, sanki 1990’larda ortaya çıkmış bir terör sorunu gibi lanse etmeye girişmiştir. Çin’in bu yaklaşımı, kendileri de İslam’a ilişkin ön yargılı her türlü tezi kabul etmeye yatkın Batı ülkeleri ve ABD tarafından kolaylıkla kabul edilmiştir.

Bu dönemde ayrımcı politikalarını bir kademe daha ilerleten ÇKP, 2005 yılından itibaren üniversitelerde, 2007’den sonra ise ilkokullarda Türkçeyi eğitim dili olmaktan çıkartmıştır.[29] 2000 senesinden itibaren yüksek puanla mezun olan ortaokul öğrencileri Çin’in iç bölgelerindeki liselere götürülüp askerî disiplin içinde ve ana dillerinden mahrum olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. 2006 senesine kadar Doğu Türkistan’dan Çin’e götürülen toplam öğrenci sayısı 10.000’i bulmuştur.[30]

2008 senesinde Pekin’de düzenlenen olimpiyatların güvenliği bahanesiyle bütün köy ve mahalleler dâhil olmak üzere Doğu Türkistan’ın güneyindeki kontrol noktaları arttırılmıştır. İnsanların seyahat özgürlüğü büyük ölçüde kısıtlanırken, keyfî tutuklamaların sayısında da önemli bir artış yaşanmıştır. Bu uygulamalar, güvenliği sağlamak şöyle dursun, bölgeyi daha da kırılgan bir hâle dönüştürmüş ve şiddet olayları yaşanmaya devam etmiştir. (1.bölümün sonu.yazı devam edecek)

Sonnotlar

[1] Muhtar Zari, “Xinjiang’daki Yeraltı Zenginlikleri ve Onların Özellikleri”, Xinjiang Üniversitesi Akademik Dergisi (Siyasal Bilimler), 2013-03, Urumçi, s. 14.
[2] Barış Adıbelli, Doğu Türkistan, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008, s. 18.
[3] Zari, “Xinjiang’daki Yeraltı…”, s. 2.
[4] http://uyghur.people.com.cn/156325/15563726.html
[5] Mehmet Saray, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, İstanbul: Aygan Yayıncılık, 2015, s. 28.
[6] Adıbelli, s. 18.
[7] http://www.uycnr.com/xwzx/zdxw/201210/t20121017_395503.html (1 Mayıs 2020).
[8] https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/china-profiting-off-of-forced-labor-in-xinjiang-report/1562782 (10 Mayıs 2020).
[9] Muhammed Emin Buğra, Şarki Türkistan Tarihi, İstanbul, 1998, s. 290.
[10] Wei Liangtao, Yarkent Hanlığı Tarihi, Heilongjiang chubanshe, Harbin, 1994 s. 83 (魏良弢、叶尔羌汗国史纲、黑龙江出版社、哈尔滨1994、83页).
[11] Muhammed Bilal Çelik, Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2013, s. 89-90.
[12] İklil Kurban, Hocalar Devri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1992, s. 1.
[13] Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004, s.136.
[14] Kurban, s. 70.
[15] Ahat Andican, Osmanlıdan Günümüze Orta Asya ve Türkiye, İstanbul: Doğan Kitap, 2009, s. 236.
[16] Nuri Yavuz, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kâşgar Emirliğiyle Osmanlı Devleti Arasındaki İlişkiler ve Ali Kâzım İbrahim Efendi’nin Layihası”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, Ankara, 2003, s. 45.
[17] Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994, s. 29.
[18] Saadettin Yağmur Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yayınevi, 2015, s. 191.
[19] Liu zhixiao, Uygur Tarihi, Beijing: Milletler Neşriyatı, 1985, s. 412 (刘志霄、维吾尔历史、民族出版社、1985 北京、412页); Andican, s. 238 ; T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Belgelerle Osmanlı Türkistan İlişkisi (XVI-XX. Yüzyıllar), Ankara, 2004, s. 81-82 BOA, Y.EE, 91/3.
[20] Mehmet Emin Efendi, İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat, Haz. Rıza Akdemir, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986, s. 132.
[21] Mehmet Saray, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997, s. 224.
[22] N. M. Prjevalskiy, Tibet Seyahatnamesi, Çev. Ömer Cenap Eren, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990, s. 82-83.
[23] Türk Belediyeler Birliği, Osmanlı Belgelerinde Doğu Türkistan, İstanbul, 2016, s. 344, Y.A HUS. 159/26.
[24] Sekoika Hideyuki, İkinci Dünya Savaşı Sırasında Japonya’nın Doğu Türkistan Politikası, Dünya Uygur Yazarlar Birliği, 2019, Washington.
[25] Ali Han Töre Saguni, Türkistan Kaygıları, İstanbul: Taklamakan Neşriyatı, 2016, s. 546.
[26] Çin Halk Cumhuriyeti Parlamentosu Bingtuan raporu. 中华人民共和国国务院新闻办公室. 康小兰, 编. 新疆生产建设兵团的历史与发展. 中华人民共和国国务院新闻办公室. 2014-10-05 [2014-10-12] （中文）.
[27] 29.12.2011 tarihli Bingtuan Gazatesi, 《兵团日报》（2011 年12 月29 日：2010年兵团第六次全国人口普查暨兵团人口统计调查主要数据公报
[28] C. Mackerrons, China’s Minorites, New York: Oxford University Press, 1994, s. 171.
[29] Bu uygulamaların bir devamı olarak yüksek öğrenimdeki Türk öğrenci sayısı giderek azalmaktadır. Örneğin 2019 senesinde Doğu Türkistan’daki en büyük üniversite olan Xinjiang Üniversitesine kabul edilen lisans öğrencileri arasındaki Türk öğrenciler 1.032 kişi ile %22’lik bir orana sahiptir, etnik Han Çinlisi öğrenciler ise 2.881 kişi ile %62’i oranındadır, bk. http://sz.xju.edu.cn/info/1066/11273.htm
[30] http://edu.sina.com.cn/exam/2006-08-21/104251067.html (3 Mayıs 2020).