DOĞU TÜRKİSTAN CUMHURİYETİ CUMHURBAŞKANI MAREŞAL ALİHAN TÖRE

Bugün 12 Kasım 1944’de Gulca’da kurulan Doğu Türkistan cumhuriyetinin İlk Cumhurbaşkanı Alihan Töre Saguninin (UygurTürkçesinde: Elihan Tore Shakirjan Khoja ogli) Doğum Günüdür. Doğum tarihi: 21 Mart 1885, Tokmok, Kırgızistan Ölüm tarihi ve yeri: 28 Şubat 1976, Taşkent, Özbekistan

Yücel TANAY

21 Mart 1885’te Rusya İmparatorluğu Türkistan Genel Valiliği Yedisu eyaletinin Tokmak şehrinde (şimdi Kırgızistan’da) doğdu. Babası Şakir Hoca’dır. “Saguni” mahlası, doğduğu şehrin hemen yanındaki tarihî Balasagun’dan gelmektedir. Özbek asıllı Nakşî bir şeyh ailesine mensuptur. İlk öğrenimini Tokmak’ta yaptı, ardından Mekke, Medine, Buhara mektep ve medreselerinde tahsilini tamamladı. Yüksek seviyede Arapça, Farsça, Çince biliyordu. Aynı zamanda tıp bilgisine de sahip mahir bir hekimdi. Türkistan halklarının çarlık iktidarına karşı 1916 yılındaki ayaklanmasına aktif şekilde katıldı. I. Dünya Savaşı yıllarında Osmanlılar’a karşı Türkistanlı müslüman gençlerin Rus ordusuna alınmasına tepki göstererek bu hususta ilk fetvayı verdi. 1917 Ekim İhtilâli sonrası ağır şartlarda ateizme karşı İslâm dinini savundu, hücre sisteminde talebe yetiştirdi. Bu faaliyetleri sebebiyle Sovyet Rusya ve Çin hükümetlerince defalarca hapse atıldı.

Saguni, 1945-1946’da Şarkī Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanlığında bulundu. Millî ordu başkomutanı ve mareşal rütbesinin sahibiydi, pek çok askerî operasyona katılmıştı. Çin ordusuna karşı savaşarak başarılar kazandı. Ardından Sovyetler Birliği’ne, Özbekistan’a kaçırıldı, bu olay dünya kamuoyundan gizli tutuldu. Hayatının son yıllarına kadar İslâm dininin ve millî kültürün yayılması yolunda büyük çaba gösterdi, talebe yetiştirme faaliyetini kesintisiz sürdürdü. 1976’da otuz yıllık sürgünün ardından Taşkent’te vefat etti, Şeyh Zeynettin Baba Asrî Mezarlığı’na defnedildi. Cumhurbaşkanı olduğunda maaş almamış ve mütevazi bir hayat yaşamış olan Saguni geriye mânevî miras dışında hiçbir şey bırakmamıştır. Özbekistan bağımsızlığına kavuşunca Taşkent’teki iki camiye, bir lise, bir mahalleye ve bir sokağa adı verildi. Onun kaleme aldığı ve tercüme ettiği eserler çok olsa da mücadele içinde geçen hayatı sebebiyle bunların az bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Saguni hayatta iken yaptığı çevirilerden ancak Tüzükât-ı Timur ve Nevâdirü’l-vekāyi‘ adlı eserler kısmen neşredilmiştir. Onun şaheserleri olan Târîh-i Muhammedî ve Türkistan Kaygısı çeyrek asırlık beklemeden sonra ancak Sovyet Rusya’nın dağılmasının ardından ailesinin çabalarıyla gün ışığına çıkarılabilmiştir.
Rahmetle anıyoruz,ruhu şad, mekanı cennet olsun!

Ali Han Töre Saguni’nin telif ve tercümeleri şunlardır: Telif: “Tokmak’ta Hayıt Hoca Hıdır Hoca oğlu Tarafından Kılınmış Sual” (Özbekçe, el-Iṣlâḥ, 2/1, 7 Rebîülevvel 1334 / 13 Ocak 1916, s. 22-25); Uyğanaylı, Uyğanış Devri Keldi: Nutuk (Uygurca, Çöçek 1945, küçük bir eserdir); Târîh-i Muhammedî (Özbekçe, Taşkent 1991, 1997, 2004, 2006; Bişkek 2001; İstanbul 2011); Vatan Ehline Dediklerim (Özbekçe, Taşkent 1994); Şifâü’l-ilel (Özbekçe, Taşkent 2004); Bizden Emesdirler Vatannı Sevmeyenler (şiir, Özbekçe, Taşkent 2005); Türkistan Kaygısı: I-II kitaplar (Özbekçe, haz. ve nşr. K. Şakirov, İstanbul 2011; Türkistan Kaygısı: I. kitap, Özbekçe, Taşkent 2003; Türkistan Kaygısı: I-II kitaplar, Orient Institut der DGM, Würzburg 2006). Neşir: Ahmed Dâniş, Nevâdirü’l-vekāyi‘ (Farsça’dan Özbekçe’ye tercüme, yazma halinde, Şarkşinaslık Enstitüsü, Taşkent 1960); Arminius (Hermann) Vámbéry, Buhara yahut Maveraünnehr Tarihi (Osmanlıca’dan Özbekçe’ye aktarma, Taşkent 1960); Timur Tüzükleri (Farsça’dan Özbekçe’ye tercüme, Taşkent 1991, 1996).

BİBLİYOGRAFYA
M. Kutlukov, Natsionalno-osvoboditelnoye dvijeniye 1944-1949 gg. v Sintzyane kak sostavnaya çast narodn-demokratiçeskoy revolutsii Kitaya (doktora tezi, 1963), Özbekistan Cumhuriyeti Taşkent İlimler Akademisi; Hasan Oraltay, Kazak Türkleri, İstanbul 1976, s. 125, 127-128, 132-134, 153; Hızır Bek Gayretullah, Altaylarda Kanlı Günler, İstanbul 1977, s. 127-128; İklil Kurban, Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949), Ankara 1992, s. 1, 2, 13, 58, 65-66, 68, 74-75, 79; Andrew D. W. Forbes, Doğu Türkistan’daki Harp Beyleri (trc. Enver Can), İstanbul 1991, s. 325-326, 438; Altan Deliorman v.dğr., Türklük Mücahidi İsa Yusuf, İstanbul 1991, s. 26-27; Azimet. Müstakillik Güreşi, İstanbul 1998, s. 37, 39, 41; Sabit Uyğuri, Şarki Türkistan İnkılabı Toğrısıda, Almatı 1999, s. 22, 23, 27, 30; Yılmaz Hüseyin oğlu Polat, Alihantöre Saguni ve Şarki Türkistan’ın Azatlığı Uğrunda Mübarezesi (doktora tezi, 2000), Azerbaycan Tahsil Nazırlığı, Qafqas Üniversitesi; a.mlf., “Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti (1944-1949) Cumhurbaşkanı Alihan Töre Saguni”, Journal of Qafqas University, III/1, Bakü 2000, s. 57-67; “Noveyşaya istoriya Kitaya 1928-1949”, Glavnaya redaktsiya vostochnoy literaturı, Moskova 1984, s. 230-238; Kutlukhan Şakirov (Edikut), “İki Türkistan’ın Gururu”, Şark Yıldızı, sy. 7, Taşkent 1992, s. 3-18; Abdulhekim Baki İltebir, “Mareşal Ali Han Töre Kalbimizde”, Doğu Türkistan Sesi, özel sayı, sy. 1, İstanbul 1993, s. 7-9; “Yaxın Türk Tarixinin Bilinmeyen Dövlet Adamı: Ali Han Töre Saguni”, Avrasiya qazeti, Bakü 6-7 Noyabr 1997, s. 4-10.