ESİR DOĞU TÜRKİSTAN’DA MAZLUM BİR TÜRK ŞEHRİ (ll. bölüm)

Prof.Dr.Ahmet TAŞAĞIL

Hakimiyet Mücadeleleri

Karahanlılardan sonra Hoten, Kara-Hıtayların idaresine girdi. Bölgeye ilk hücumlarını 1128 yılında yapan Kara-Hıtaylar, Hoten ile birlikte, İmil, Balasagun ve Kaşgara da hücum etmişlerdi. Bu ilk akın Arslan Han Ahmed Bin Hasan tara¬fından büyük bir başarıyla önlendi. Ancak, iki yıl sonra (1130) başlayan çok kuvvetli Kara-Hıtay hücumu İmil, Bala-sagun, Kaşgar ve Hoten’e doğru genişledi. Daha sonra Naymanlar’ın hanı Küçlük ve Harezmşah Muhammed arasında Kara-Hıtay Gürhan’ı kim önce yenerse Türkistan’a onun sahip olması konusunda anlaşma yapıldı. Kazanan Hoten’e kadar uzanan bölgelere sahip olacaktı. Küçlük, Muhammedi mağlup edince Kara-Hıtay zulmü altındaki Kaşgar ve Hoten’deki müslümanlara yardım edilemedi.

Moğol kağanı Möngke Han’ın zamanında vassalı Mes’ud Beg’in vilayetleri arasında Hoten’de bulunuyordu. Beşbalık, Kara-Hoça, Almalık, Kaşgar diğer vilayetlerdi, Kubilay döneminde Muhammed oğlu Satılmış, Habaş ve Ramazan adlı Hotenli Türkler. Çin’e gidip Yüan imparatorluğunda çeşitli memuriyetlerde bulundular. Arkasından, Kubilay ile Barak arasındaki mücâdeleler sırasında Hoten Çağataylı tarafından yağmalandı. Ünlü seyyah Marco Polo ise Yarkend’Ie birlikte Hoten’in Çağatay ham Kaydu’ya değil, Çin’deki Kubilay’a bağlı olduklarını bildirmiştir.

1419 yılında Timur’un oğlu Şenruh tarafından Çin’e gönderilen elçi Gıyaseddin Nakkaş, dönüşünde, eşkıyalardan korktuğu için çölden geçmeyi tercih etmiş. 1422 Mayıs’ının 18′inde Hoten’e, 13 Haziran’da Kaşgar’a ulaşmıştı.

XV. asrın sonları ile XVI. asrın başlarında Doğu Türkistan, Çağatay hanları ile birlikte Timur oğullarının taht mücadelelerine sahne oldu. Çağatay hanları mağlup olup, ortadan kaldırılınca Sultan Ebu Bekir Duğlat, Kaşgar, Yeni Hisar, Yarkend, Hoten ve Kuca gibi şehirleri içine alan altı şehrin hükümdarı sıfatıyla kendi bağımsızlığım ilan etti. Ancak, daha sonra Doğu Türkistan’da Hocalar devri başladı. 1754′le Cungarlar’a karşı Kaşgarlılar isyan edince, Hotenliler de buna iştirak ettiler. Fakat, çok geçmeden Çinliler, Hoten de dahil olmak üzere bütün bölgeyi işgal etliler.

Zulme isyan

1826 yılında Cihangir, Kaşar’dan Çinlileri kovunca Hoten, Yeni Hisar ve Yarkend halkı da isyan ederek, Çinlileri defetmişlerdi. Sonra Cihangir’i hükümdar olarak tanıdılar. 1828′de Cihangir, Çinliler tarafından yakalanıp idam edilince Hoten ve diğer şehirler tekrar esaret altına düştü. Hokand hanlarından Muhammed Âli Han 40 bin askerle Kaşgar’a yürümüş, komutanları Hak Kuli ve Mat Yusuf Hocayla Kaşgar’ı Çinlilerden kurtardıktan sonra Yarkend, Hoten ve Aksu’yu da fethetmişti. Buhara Hanlığı bu sırada Hokand Hanlığı’nı tehdit ettiği için, adı geçen ordunun geri dönmesi üzerine burası tekrar Çinlilerin eline geçmişti (1831). 1846 yılında Muhammed Emin (Katta Tora) idaresindeki “Bin Yiğit” (bin kişi)’in isyanı neticesinde Hoten, Çin hâkimiyetinden kurtulma imkanı bulduysa da kısa bir süre sonra 1848′de tekrar Çinlilerin eline düşmüştür. 1861 ayaklanmasından sonra 1864′te teşekkül eden Doğu Türkistan’daki beş küçük devlet içinde Hoten de vardı. 1866-67′de Yakub Bey, gücünü artırdıktan sonra Hoten’de de hâkimiyetini tesis etti. 1877′de Yakub Bey’in ölümü üzerine Hoten valisi Niyaz Beg, Çinlilerin hakimiyetine girmek istemedi. Bu arada Yakub Bey‘in oğlu Beg Kuli Beg, Niyaz Beg’i Hoten’de yenince Niyaz Beg, Çinlilere sığındı. Daha sonra Beg Kuli Beg, Hoten’den geri çekilince Niyaz Beg, Hoten’in bağımsızlığını ilân etti. 18 Ekim 1877′de Beg Kuli Beg yeniden Hoten’i ele geçirdi. 16 Aralık 1877′de bütün Doğu Türkistan tekrar Çin idaresine girdi.

Türk-islam Cumhuriyeti

Çin idaresi, Doğu Türkistan’ın tamamında olduğu gibi Hoten’de de baskıcı bir sömürü düzeni şeklinde 1931 yılına kadar devam etti. Hoten’in bütün tabii kaynaklan ve zenginlikleri Çin tarafından sömürüldü. Buna dayanamayan Doğu Türkistan Türkleri, 1931′de Kumul (Hami)’da bir isyan başlattılar. 1933 yazında Hoten halkı da bu ayaklanmaya katıldı. Mehmed Emin Buğra ile Sabit Damullah liderliğinde başarıya ulaşan bu hareket sonucunda Doğu Türkistan Türk İslâm Cumhuriyeti kuruldu (Kasım 1933).

Doğu Türkistan’ın istiklal mücadelesi 1949′daki komünist işgaline kadar sürdü. Bu tarihten sonra komünist Çin idaresine giren Hoten, günümüzde de bu durumunu devam ettirmektedir. Bu arada, 1955′te kurulan Hsinchiang Uygur Muhtar Cumhuriyeti’ne bağlanmıştır.

Yeni Çin idaresinde karşı Hoten’de, bazı ayaklanmalar yapılmıştır. Fetheddin Mahsum ve Karakaş’lı Abdulhamid Damollam önderliğinde 15 Kasım 1955′de Hoten’e bağlı Atçüy kasabasında bir ayaklanma oldu. Fakat, onların tarafında görünerek ihanet eden bir Çinli albayın sayesinde ayaklanma kısa zamanda başarısızlığa dönüştü. Daha sonra, isyanın liderleri yakalanarak şehid edildi. Bu isyandan sonra ‘Hoten’e yapılacak yatırımlar, on yıllık bir süre için durduruldu. Hoten’den yüksek okula alınan öğrenci sayısı azaltıldı. Ayrıca Hoten’den diğer şehirlere gidiş-gelîşler kısıtlandı. Bütün bu tedbirlere rağmen Hoten’in Honank yöresinde Hadice Han isimli bir kadının, Tevekkül yöresinde ise 1958de Baki Damoila ve Semet Damolla’nın öncülüğünde çiftçiler ayaklandı. Fakat başarıya ulaşılamadı. Nisan 1962′de de Karakaş kazasında Tursun Hafız tarafından kurulan Şarkî Türkistan Partizanları isimli teşkilatın üyeleri faaliyete geçemeden yakalandılar.

BİBLİYOGRAFYA

1- Divan-ı Lugat-it Türk (Haz. B. Atalay) I. Ankara 1985.
2- Mehmed Emin Buğra, Doğu Türkistan: Tarihi, Coğrafi ve Şimdiki Durumu, İstanbul 1952.
3- B. Ögel, Sino-Turcica, Tai-pei 1964.
4- G, Çandarlıoğlu, Sarı Uygurlar ve Kansu Bölgesi Kabileleri, Tai-pei 1967.
5- Z. V. Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.
6- Bay Mirza Hayıt, Türkistan Rusya ile Çin Arasında, Ankara 1975.,
7- E. Esin, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul, 1978.
Faruk Sümer Eski Türklerde Şehircilik, İstanbul 1984.
9- M. Saray, Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasî Münasebetler (1775-1875), İstanbul 1984.
10- İ. Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1984.
11- N. Devlet, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul 1989.
12- Ö. İzgi, Wang Yen-te Seyahatnamesi, Ankara 1989, s, 28.