OSMANLI – DOĞU TÜRKİSTAN İLİŞKİLERİ

                                                 Yücel TANAY

Osmanlı Devleti, doğuda Türkistan denilen yerde, kendi atayurtlarında soydaşlarının ve dindaşlarının olduğunu biliyordu. En azından Türkistanlı hacılar kutsal topraklara giderken Osmanlı topraklarından geçiyorlardı ve bu yolla da olsa Osmanlı devlet adamları Türkistan hakkında bilgi sahibi oluyorlardı. Ama Osmanlı`ların Türkistandan daha ziyâde batıya özen gösterdikleri bir gerçektir. Ancak bu Osmanlı`ların Türkistanla hiç ilgilenmedikleri anlamına gelmez.

Osmanlı’ların iki büyük ideali vardır. Birisi Türk`lüğü dünyâya hâkim millet olarak yaşatmak diğeri de hak tanıdığı din olan İslâm için savaşıp Allah`ın gaza’ vazîfesini yerine getirmekti. Osmanlı İmparatorluğu’nun kurulduğu ilk dönemlerde Uluğ Türkistanda` Timur Bey’in kurduğu güçlü bir devlet bulunuyordu. Doğu Türkistan da müslümanlığı kabûl ederek Türk`leşmiş olan Moğol kökenli hükümdarlar tarafından idâre ediliyordu. 18. ve 19. yüzyıllarda ise Seyit olarak kabul edilen hocalar işbaşında idiler. Yâni 19. yüzyılda Batı Türkistan Rus`lar Doğu Türkistan da Çin`liler tarafından işgâl edilinceye kadar Türkistan Türkleri kendi kendilerini idâre ediyorlardı. Bu nedenlerle Türkistan Osmanlı`ların öncelikli hedefi olmamıştır. Türkistan Türk`leri Rus ve Çin tehdîdine mârûz kaldıklarında ise Osmanlı`lar soydaş ve dindaşlarına ellerinden gelen yardımı esirgememişlerdir.

Osmanlıların Doğu Türkistanla münsebetleri Kaşgar hükümdârı Atalık Gazi Yakup Bey Bedevlet`zamanında ilk diplomatik ilişkiyi kurmalarıyla başlar.1864-1869 yılları arasında Yakup Bey Hoten Kuça Urumçı ve Turfan`daki yerel beylikleri ortadan kaldırıp merkezi Kaşgar olmak üzere bağımsız bir devlet kurmaya muvaffak olmuştu. Yakup Bey kurmuş olduğu bu devletin tanınması için 1870 de Osmanlı sultanı ve dönemin İslâm halîfesi Sultan Abd-ül aziz Hân`a bir hey’et göndererek kendisinin İslâm Halifesine tabi olduğunu bildirmiş ve Doğu Türkistan’ın bağımsız bir islam devleti olarak tanınmasını istemiştir.  Bundan çok memnun olan Sultan Abd-ül aziz Hân Yakup Bey’e “Emir-ül Müslimin” unvânını lûtfetmiştir. Bunun üzerine Yakup Bey câmîlerde halîfe Sultan Abd-ül aziz Hân adına hutbe okutmuş ve parayı da Sultan Abd-ül aziz Hân`ın adı ile bastırmıştır. Osmanlı devleti ayrıca Yakup Bey`e Hindistan üzerinden top. tüfek ve askerî eğitim için piyâde süvârî ve topçu muallimleri Yusuf Ismail Hakkı Efendi ve Zaman Bey`i göndermiştir.

Osmanlı`lar Îran`lıların Doğu Türkistan müslümanlarını etkileri altına almaya yönelik çalışmalarına kayıtsız kalmamışlardı. Bununla ilgili şöyle bir kayıt bulunmaktadır. 18. yüzyıldan önce Doğu Türkistan`daki Çin`li müslümanlar (Tunganlar) sünnî (imâm-ı şâfî) mezhebine mensup idiler. 1780 yılında Îran`lı Magruf Şâh adında bir şahıs Yarkent`e gelip şehirden beş kilometre uzaklıktaki Mıyşa köyüne yerleşmiş ve burada beş dönümlük bir arâzî satın alarak bir tekke bir medrese ve bir câmî yaptırmıştır. Bu zat burada çok sayıda Çin`li müslümanı mür’id olarak kabûl etmiş ve onları gizli olarak şiî mezhebine yönlendirmiştir. Bunun üzerine 1861 yılında Osmanlı`lardan da Gulam Mesum (Mahsum) Hân adında bir zat Yarkent`e gelerek şehrin güney batısındaki Tirebağ Güze denen yerde tekke yaptırıp Çin`li müslümanları mür’itliğe kabul etmiş ve onların tamâmının tekrar sünnî mezhebine dönmelerini sağlamıştır. O dönemde bu kişinin etki alanı o kadar genişlemiştir ki Doğu Türkistan`ın Urumçı Sançı. Pokang gibi şehirlerinden hattâ Ningşia`dan pek çok Çin`li müslüman bu zât`a gelip mü’rit olmuşlardır. Gulam Mesum Hân Hoca 1911 yıllında vefât etmiş onun faaliyetlerini oğlu Ömer Hân Hoca devâm ettirmiştir. Bugün de Çin`li müslümanlar bu zâtın mezârını ziyaret etmektedirler.

Osmanlı’ların Doğu Türkistan Türkleri’ne olan ilgisi bununla kalmamış 1914 yılında Osmanlı paşalarından Tal’at Paşa Rodoslu Habîbzâde İlkul`u Uygur Türkleri’nin eğitimi için Doğu Türkistan`a göndermiştir. Öğretmen olarak Kaşgar`a gelen İlkul burada Dâr-ül Muallim-il ihtihat adında bir öğretmen okulu açmış bundan dolayı hapse atılmış ve 1920`de Türkiye`ye dönebilmiştir. Ahmet Kemâl İlkul`un Doğu Türkistan`da gerçekleştirmiş olduğu eğitim reformu Uygur milli eğitim târihinde yeni sayfalar açmıştır. Ahmet Kemal İlkul Doğu Türkistan’a gönderilmeden önce de orada şuurlu Uygur Türkleri’nin Osmanlı devletinden dâvet ettikleri öğretmenler görev yapmışlardı. 1880 ve 1910 yıllarında iki defâ Artuş`ta Hüseyin Bay Bavudun Bay gibi kişilerin Osmanlı devletinden davet edip getirdikleri öğretmenler okul açmış ve bu okulda dil edebîyat matematik târih ve coğrafya gibi dersleri okutmuşlardır. Ayrıca okulda jimnastik (futbol) spor faaliyetlerinin yanı sıra askerî eğitim de verilmiştir. Uygur Türkleri bir taraftan Osmanlı`lardan öğretmen isterlerken bir taraftan da çocuklarını eğitim için İstanbul`a göndermekteydiler. Meselâ 1900`lü yılların başlangıcında Gulça`da bazı zengin kimseler kendi çocuklarını ve yakınlarını tahsîl için Istanbul`a göndermişlerdir. Bu gençler Istanbul`da eğitimini tamamladıktan sonra Kulça`da okul açıp 100 kişiyi yetiştirmişlerdir. Dr. İklil Kurban`ın naklettiği Burhan Şehîdî`ye ait bir bilgiye göre Yang Zengx`in döneminde İli`de Türkiye`liler çoktu. Mesut Sabri Baykuzu bu kişilerle birlikte okul açmış öğrencilerine Türkiye şarkısı söyletmiştir. Bilindiği gibi Mesut Sabri Baykuzu 1904-1915 yılları arasında Istanbul`da eğitim görmüş ve 1947`de Doğu Türkistan`ın cumhurbaşkanı olmuştur. Yâni Osmanlı`ların Doğu Türkistan`da eğitimin geliştirilmesinde çok önemli rolü olmuştur.

Osmanlı paşalarından Enver Paşa tarafından kurulan Umûr-ı Şarkîye (Doğu işleri) teşkîlâtının 1914 târihinde A’dil Hikmet Bey Kuşçubaşı Selim Sâmî Bey Hüseyin Emrullah (Barkan) Bey Hüseyin Bey ve İbrahim (Hakker) Bey olmak üzere beş kişiyi Orta Asya Türkleri’ni eğitme ve örgütleme amacıyla bölgeye göndermesi daha da dikkat çekicidir. Bu kişiler Hindistan üzerinden Doğu Türkistan`a ve diğer Batı Türkistan ülkelerine ulaşmış ve oralarda faaliyet göstermişlerdir.

Osmanlı`ların çok yakından ilgilendikleri Doğu Türkistan Türkleri de bunca ilgiye duyarsız kalmamışlardır. Osmanlı devleti balkan savaşından yenik çıkınca İstanbul yaralı askerler ve Balkanlar’dan göç eden insanlarla dolmuştu. Osmanlı devletinin bu ağır günlerinde Doğu Türkistan Türkleri de işgâl altında bulunmalarına rağmen İstanbul`a yardım göndermişlerdir. Tatar gazeteci yazar Fâtih Kerîmî`nin 1913`te Orenburg’da basılan “Istanbul Mektupları” adlı kitabına göre Kulca’lı Çin müslümanı Mekteb-i Sultânî binâsındaki Alman “Salîb-i Ahmer“ kızılhaç hastanesinde yaralılara hizmet etmiştir.Yine aynı kitaba göre Kaşgar müslümanlarından “Hilâl-i Ahmer” kızılay yararıxna beş bin sum para gelmiştir.
Bunlar Osmanlı`ların Doğu Türkistan Türkleri’nin de Osmanlı`lara olan mânevî bağlarını gösteren belgelerdir.
Osmanlı Yükseliş döneminde Batıya yaptığı seferler kadar Türkistan Coğrafyasıyla ilgilenseydi,Belkide Uluğ Türkistan Rus ve Çin İşgalini hiç yaşamayacaktı,Rus ve Çin sömürgeciliği Uluğ Türkistanı( Batı,Doğu Türkistan)’ı sömürgeleştiremiyecekti.