DOĞU TÜRKİSTANLI YAZAR VE DEVLET ADAMI ZİYA SAMEDİ’YE GÖRE DOĞU TÜRKİSTAN’DA 1940’LI YILLARDAKİ SİYASİ AKIMLAR VE KURTULUŞ HAREKETLERİ ( I.BÖLÜM)

HAMİT GÖKTÜRK / Uygur Haber ve Araştırma Merkezi(UYHAM)

SÖZBAŞI     

ZİYA  SAMEDİ KİMDİR ?

Doğu Türkistanlı Şair,yazar ve devlet adamı, Ziya samedi 1914 yılında Kazakistan’ın Alma-Ata şehrine bağlı Yerket(Yarkent) ilçesinde doğdu. İlk ve Orta öğrenimini Kazakistan’da tamamladı ve 1930 yılında ailesi ile birlikte Doğu Türkistan’ın Gulca şehrine göç ederek yerleşti. Bu sıralar Çinli işgalcilerin Uygur halkına karşı yürüttüğü insanlık dışı baskı ve zulüm politikalarının en zirve yaptığı yıllardı..Ziya Samedi, Çinlilerin bu baskı ve zulümlerini şikayet eden yazılar kaleme alıp yayınladığı için 1937 yılında o zamanki Doğu Türkistan’daki Kanlı Diktatör ve Uygur Celladı General Şeng Si Say tarafından tutuklandı ve 1944 yılında ancak,serbest bırakıldı.
1944’de başlayan ve Doğu Türkistan tarihinde Üç Vilayet İnkilabı olarak anılan Bağımsızlık hareketine aktif olarak iştirak etti. Doğu Türkistan Cumhuriyeti Milli Ordusunda gösterdiği yararlılıklar üzerine kısa sürede Albay rütbesine terfi ettirildi. Daha sonra Emniyet Genel Müdürlüğüne getirildi. Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kuruculurandan ve ilk Başbakanı Ahmetcan Kasimi ile çok yakın fikir ve mücadele arkadaşı olan Ziya Samedi,1945’te Çin Hükümeti ile Doğu Türkistan Cumhuriyeti arasında Urumçi’de yapılan ve Tinçlik Müzakereleri
olarak adlandırılan barış görüşmelerde Üç Vilayet Hükümeti delegesi olarak yer aldı.

1946’da bu görüşmeler sonuçlandı ve Urumçi’de yeni bir Karma Eyalet Hükümeti teşkil edildi.Çinli General Jang Ci Jün’un Hükümet başkanı , Ahmetcan Kasimi’nin ise Başbakan Yardımcısı olarak görev aldığı yeni hükümette Ziya Samedi de önemli görevler üstlendi.
Çin Cumhurbaşkanı Cang Key Şek’in daveti üzerine o zamanki Çin’in geçici başkenti Nanking’e giden Başbakan yardımcısı Ahmetcan kasimi’ye refaket etti.
1949’da Doğu Türkistan Mao Liderliğindeki Komünist Çin güçlerince işgal edilmesinden sonra 1955’de sözde Uygur Özerk Bölgesi ilan edildi. Kurulan bu Hükümetlerde de  de bir çok vazifeler yaptı. Daha sonra da Kültür Bakanlığına tayin edildi.
1958’de gerçek amacı Uygurları devlet ve hükümet kadamelerinden tasfiye ederek uzaklaştırmak olan Binlerçe  Çiçek  Açılsın (Sayrap İçiliş= İstil Tüzütüş) kampanyasında bölücülük ile itham edildi. Bütün görevlerinden azledilerek 1958 yılında Çalışma kampına (Emgek Lagiri ) gönderildi. Burada 2 yıl tutuklu kaldı.
1961’de Kazakistan’a göç ederek Alma – Ata şehrine yerleşti.
Ziya Samedi’nin Kazakistan’daki hayatı çok verimli geçmiş olup, bir çok önemli eserlerini  burada kaleme almıştır. Yılların Sırrı, Ahmet Efendim,(3 Cilt) İli Deryası Boyi’da(İli Nehri Kıyısında) Çin Zindanlarında( Hitay Zindanlırıda) Kanlı Dağ(Kanlık Tağ) , Garip ve Senem, Sevecen Ana(Söyümlük Ana) , Gani Batur, Mayimhan, Ahmet Efendi, Bir Tane Sigara (Bir Tal Tamaka) ve Kaysılar Olgunlaştığı Zaman (Ürükler Pişkanda) başta gelen önemli eserleridir. Ayrıca Ziya Samedi kendi yazdığı bir müzikal sahne eseri olan Boynu KesikBaş (Boyni Kisik Baş) adlı bir müzikali eseri halk tarafından yıllarca sevilerek izlendi. Kendi yazdığı  romanlarına dayanarak senaryosunu yazdığı 3 eseri (İli Nehri Kıyısında, Kanlı Dağ ve Garip ve Senem Romanları) sinemaya aktarılmıştır.
Daha sonraki yıllarda kendisine Kazakistan Halk Sanatçısı ve Yazarı Ünvanı verilmiştir.

1980’de “ Kazakistan Yazarlar Birliği Ödülü “ne layık görülmüştür.
2014’da Türk Kültür Teşkilatı(TÜRKSOY) doğumunun 100.yıldönümü dolayisiyle Ankara,Niğde ve İstanbul’da olmak üzere anma etkinlikleri gerçekleştirmiştir.
2000 yılında ise, yaşadığı Kazakistan’ın Alma-Ata şehrinde vefat etmiştir.
Merhum Ziya Samedi, Doğu Türkistan’ın 20.yüzyıldaki siyasi tarihinde önemli roller oynamış önemli simalardan biridir.
1030-1940 yılları arasında siyasi olaylarda önemli rol almış bir aydın olarak Doğu Türkistan siyasi tarihindeki yerine almıştır.
Bu yıllarda Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasi olaylar ile politik ceryanların içinde bizzat bulunmuş ve roller üstlenmiştir. Ayrıca Bürokrat ve devlete adamlığı kimliği ile bir çok siyasi olayın içinde bizzat bulunmuş ve  bir çok tarihi hadise ve sonuçlara yakinen şahitlik etmiştir.Ayrıca,yaşadığı devirde Doğu Türkistanlı devlet ve hükümet adamları Bürokrası ve siyasi şahsiyetlerin çok yakınında bulunmuş ve bazen de onlarla birlikte çalışmıştır.Bunun yanında devrin çok tartışılan ve gündeminde olan fikirlerin ve tartışmaların   odağında yer almıştır.Bunun yanında edebi, siyasi ve askeri kişiliği de çok önemli yer tutmaktadır.
Daha sonraki yıllarda kaleme aldığı eserlerinde zamanında bizzat şahidi olduğu siyasi ve sosyal  olayları  ve siyasi hadiselere kendi görüş ve yorumlarını de katarak ele almış  ve tarihe mal etmiştir.
1995 yılında Kazakistan’da neşrettiği “Ahmetcan Efendim” adlı biyorafik roman türü eserinden Doğu Türkistan’da 1940’lı yıllardaki siyasi fikirler, tartışmalar ve sonuçları üzerinde ayrıntılı durmuş ve Doğu Türkistan’in yakın siyasi tarihine ışık tutmuştur.

    Ziya Samedi ayrıca,soğuk savaş yıllarında Sovyetler Birliği destekli olarak yürütülen Türkistan Cumuhuriyetleri odaklı Doğu Türkistan kurtuluş hareketlerininde içinde bizzat bulunmuş ve rol almış önemli bir  siyasi figürdür de.Bu amaçla bir kaç kez Türkiye başta bir çok Asya  ülkesine dafalarda ziyarette bulunmuştur.Bu arada Türkiye’de Liderimiz İsa Yusuf Alptekin ile Hindistan’da Tibet’in dini ve siyasi Lideri Dalay lama başta bir çok siyasi şahsiyetler ile görüşmeler yapmıştır. Kendisi, 20.yüzyılın sonlarında Doğu Türkistan’in siyası takdiri konusunda  rol alan ve bu yönde  çalışan çok önemli bir  şahsiyetlerden biridir.

  1992’de İstanbul’da gerçekleştirilen Doğu Türkistan Milli Kurultayı’na iştira etmiştir.Yaptığı  etkili konuşma ve görüşme ve ileri sürdüğü fikirleri ile dikkatı çekmiştir.Kurultay’ın kapanışında bizzat müdahele ederek sergilediği yiğit ve cesur tavır her türlü takdirin üstündedir.Ben kendisine bizi(Kurultayı)  büyük bir badireden  ve entrikaların mahsülü bir utançtan kurtardınız. Size çok minnettarlık duyuyor ve teşekkürler ediyorum.sözlerini ifade ettiğimde  bana şunları söylemiştir.” Hamit Bey Kardeşim,ben yüksek Tansiyon hastasıyım.Bugün kendimi hiç te iyi hissetmiyordum. Kurultaya  gitmeme kararı almıştım. Ancak,içimden bir his,beni gitmem konusunda uyarıyor ve  mutlaka gitmemi telkin ediyordu.Ben de duygularıma uyarak gittim.Gittiğim de çok iyi olmuştur.” demiştir.
Alma-Ata’da yaşayan Uygur bilim adamı ve aktivisti Dr.Hamit Hemrayev’in sayın Erkin Alptekin kanalı ile yolladığı adı geçen biyografik eserin Uygurcası temel alınarak siyasi tarihimizin ilk ağızdan    toplumumuza yansıtılması, Doğu Türkistanlıların yakın tarihimizdeki bir çok önemli konular  hakkında yeni bilgilere ulaşması, bilinçlenmesi  için bu yazıyı tercüme edip yayınlamayı çak önemsedim.Ayrıca, Doğu Türkistan davasına yol gösterici bir ışık olması bakımından çok önemli olduğunu düşünüyorum. Birlik,beraberlik ve fikir birlikteliği konusunda çok muhtaç olduğumuz bazı hususlara örnek ve yol gösterici olması bakımından bütün Doğu Türkistanlıların özellikle Aktivistlerin bu  makaleyi  özellikle  iyi okuyup  etraflıca ve derinden  mütalaa etmelerini tavsiye ediyorum. Çünkü,O devirdeki Liderlerimizin Vatan ve Millet konusundaki  düşünce ve tavırlarını çok önemli buluyorum. Bu vesile ile eserin önemini kavramış biri  olarak Anadolu Türkçesine aktarılarak yayınlanması için bizlere ulaştıran Dr.Hamit Hemrayev’e bunu bize tavsiye eden  Sayın Erkin Alptekin’e çok teşekkür ediyorum.

Ayrıca,yazı’da isimleri geçen Vatanı ve Milleti uğruna doğru bildiği  yoldan dönmeyen, Vatanına ve Milletinin çıkarlarını daima ön planda tutan, İşgalcilere teslim olmayı reddettiği için uçak kazası yalanı ile öldürülen  Şehit Ahmetcan Kasimi başta bütün kader arkadaşlarını ve  şehitlerimizi bir kez daha rahmetle anıyoruz.
Ayrıca,Liderlerimiz Hoca Niyaz Hacım, Alihan Töre,Sabit Damollam, General Mahmut Muhiti, Abdurrauf Mahdum, Dr.Mesut Sabrı Baykuzu, Mehmet Emin Buğra, İsa Yusuf Alptekin ve dava arkadaşlarını minnet ve şükran ile yad ediyor,kendilerini bir kez daha Cenabi Allah’in sonsuz rahmet ve keremine uğurluyoruz.Ruhları şad,Mekanları cennet olsun. (Devam edecek.)