Doğu Türkistan Coğrafyası ve Kısaca Tarihi

Geleneksel Uygur Milli Tıbbı, Doğu Türkistan’in  kadim halkı  olan Uygur Türklerinin yüzlerce yıllık   bir geçmişe dayanan hastalıklardan korunma ve Tedavi Yöntemlerini ifade etmektedir. 

Uygurlar  çok eski çağlardan beri genel olarak Doğu Türkistan’ın Teklemakan çölündeki  Tarım  bölgesi ile  Tanrı dağlarının kuzeyinde bulunan   Çungarya havzanın geniş ovalarında yaşamaktadırlar. Bunun yanı sıra  günümüzde Kazakistan’in Doğu Türkistan sınırlarındaki Yettesu  bölgesinde, Kirgizistan ve Özbekistan’da da resmi rakamlara göre toplam 500 bin civarında Uygur Türkleri bulunmaktadır. Tacikistan, Hindistan, Pakistan ve Afganistan , Güney ve Güneybatıda Tibet ve doğuda Moğolistan ve Çin’in Gansu, Ningxia ve Qinghai (Kuku-nor) eyaletlerinde  de yaşadıkları bilinmektedir.Doğu Türkistan batidan Batı Türkistan olarak tanımlanan bölge ve Afganistan,Pakistan ve Hindistan’ ile yüksek Pamir ve Himalaya dağları  adeta doğal  bır sınır teşkil eder. Güneyden ise, Himayalalardan Doğuya doğru uzanan Karanlık  dağ silsilesi ile   Tibet ile komşudur.  Ülke, Kuzeyden, Batıdan ve Güneyden giriş Moğol Altay, Tanrı, Pamir, Sarıkol, Karakurum, AltunDağ ve Tibet dağları tarafından  adeta doğal bir  set şeklinde ülkeyi kuşatmıştır. Kuzeydoğu’da Moğolistan  ve güneyde  ise  önemli çöllerden biri olan  Gobi  çölü ile Kansu üzerinden Çin ile komşudur.

Uluğ Türkistan  bölgesini inceleyen Asyalı olmayan ilk kişi, Rus Ortodoks  rahip Peder Iakynph (Bichurin) idi. 1820’lerde, Han Hanedanlığı’ndan başlayarak Çin’in batısında yaşayan  halklar (Çince Xiyu , 西域) hakkındaki kronikleri ve tarihi kitapları  Rusçaya çevirmiştir.  Çevirdiği bu kitaplar arasında , Eski Çağlarda Türkistan bölgesinde  Yaşayanlar Milletlere  ait   Çince  Çok Ciltli Bilgiler Koleksiyonu ile Geçmişte ve Bugün Çungarya ve Doğu Türkistan’ın Tanımı yer almaktadır.  ⁷  Daha sonraki asırlarda Türkistan bölgesinin keşfi birçok Rus, İngiliz, Fransız, Japon ve Alman  gezgin ve bilim adamlarının bölgeyi ziyaretleri ve elde ettikleri bilgiler ve  götürdükleri tarihi objeler ve yazmalar  ile  bu coğrafyanın geçmişine dair önemli bilgileri bilim dünyasına kazandırdılar.

Binlerce yıldır, Tarım Nehri’nin geniş havzasında, Taklamakan çölünün vahalarında (Kaşgar, Turpan , Kuça ve Hotan),Çungarya ovalarında, Tanrı dağları, Pamir ve Tibet’in eteklerinde ve Çin’in sınır bölgelerinde çeşitli halklar yaşamıştır. Batı Çin’in Gansu eyaleti. Ürün yetiştiren kabileler vahalara yerleşirken, ovalarda göçebeler yaşıyordu. Bin yıl boyunca etnik gruplar belirli kalıplarla birbirleriyle evlendiler. Batı Bölgesi’nin etnik bileşimi, daha özel olarak Xi-yu-san-shi-liu-go (Batı Bölgesi’nin otuz altı eyaleti, Çince 西域三十六国), Çinlilerin 19. yüzyılda adlandırdığı şekliyle. Han Hanedanlığı (MÖ 206 – MS 220), kısmen diğer kabilelerin fetihleri ​​ve göçleri nedeniyle her zaman çeşitliliğe sahip olmuştur. Ancak bugün bölgede bir ana etnik grup var ve kendilerine Uygurlar diyorlar.

Bölge  Sakinlerinin Geleneksel Tıbbı

MÖ ilk bin yılda, Batı Bölgesi’nde Sakalar veya modern Türklerin ataları olan ve vahayı yaratan Zhetysu, Tochar (Yunanca — Τοχάριοι) ve Wusun (Çince —乌孙) gibi Hint-Avrupa karışık kabileleri yaşıyordu. -kasabalar ve komşu halklarla aktif temaslar sürdürüldü. Bu temaslar arasında Hindistan’ın kuzeyinde hükümdar Chandragupta Maurya (MÖ 4-3 yüzyıllar) tarafından kurulan Budist imparatorluğu ve onları Yunan ekümenine bağlayan Yunan şehirleri Sogdiana ve Baktriya da vardı. Vaha sakinleri Soğd, Sanskrit ve Prakrit alfabeleriyle yazılar yazmışlardır ve bu metinler Yunan tıbbı ve Yunan hekimleriyle ilk temasların ilk kayıtlarını içermektedir.

Budizm’in  Etkisi

İlk bin yıl boyunca Doğu  Türkistan’da Budizm’in yayılmasının, gelişmesinde çok önemli bir faktör olduğunu gördük. Birinci yüzyılda bu din, modern Afganistan, Hindistan, Pakistan, İran ve Çin’in bazı bölgeleriyle örtüşen topraklarda yer alan güçlü Kuşan İmparatorluğu’na geldi.  Budizm önce Taklamakan çölünün en batıdaki vahası olan Kaşgar’a, ardından da Budizm’in dünyadaki en önemli merkezlerinden biri haline gelen Hotan’a yayıldı. Theravada (Hinayana) ve Mahayana’nın varlıklı Budist toplumları ve manastırları gelişti ve tantrik Vajrayana 7. yüzyılda bu bölgeye ve Hindistan’dan Tibet’e geldi. Budist keşişin geleneksel olarak tıp bilmesi ve tıbbi bakım sağlayabilmesi gerekiyordu. Bu nedenle hastaneleri organize eden, tıbbi eserleri kopyalayan veya tercüme eden, tıp öğreten manastırlardı. Batı Bölgesi vahalarındaki kitapların bağımsız tercümesi oldukça erken başladı. MS 67’den 518’e kadar otuz beş çevirmen kutsal Budist metinlerini Sanskritçe’den Çince’ye çevirdi ve onların biyografileri, Jingshi’de Budizm’in seslerini ve müziğini toplayan Ünlü Rahiplerin Biyografileri kitabının yazarı Hui Jiao (497-554) tarafından kaydedildi . Pian Fulun ( ” Vaizler ” Bölümüne Ek ). Bu çevirmenlerin en az 25’i Hindistan, Part ve Batı Bölgesi yerlileriydi.

 Uygur Budist bilgin Komurajiva

Uygur  Türkü budist dini adamı, gezgin, tercüman  ve tıp adamı  Komuracivan aynı zamanda bir eğitimci ve Tercümandı. Annesi Jiva, Kusen devleti ( bugünkü Kuçar bölgesi) hükümdarının küçük kız kardeşiydi. MS 350’de Kuçar’da  Budist rahibi oldu ve Hindistan’a hac yolculuğu yaptı. Tıp üzerine, “ Qi Po Wu Zang Lun ” ( Beş Zang Organı Üzerine Qi Po )  dahil olmak üzere birçok kitap yazdığı biliniyor.  Kumarajiva 7 yaşına geldiğinde Annesiyle birlikte  bir Budist Manastırında Rahip olarak  yeminini etti. Daha sonra  Kusen  krallığının kuzeydoğu sınırındaki  Turpan’da eğitim aldı.Daha sonra Kaşgar’da  Keşmir’de Tripitaka ve  Budist dini bilgileri eğitimi aldı.(Abhidharma okudu) Daha sonra doğudaki  Gansu (Lanzhou), Wuwei ve  Çin’en başkenti Changan’a da giderek buralarda Çince öğrendi.  MS. 383’ yılında  kendisi  Çinlilere  Budist  dininin yanı sıra Budizmın yazılı kuralları olan  nomları  öğretmeye başladı .Daha sonra ise  Budist  yasa ve metinlerinin yanı sıra  tıbbi  eserleri ve incelemeleri Sanskritçe’den Çinceye çevirdi.

Bilinmeyen dildeki el yazmaları 20. yüzyılın başında Turfan, Karaşehr, Kuça vahalarında bulundu. Dil, adını, modern Karaşehr topraklarında yaşayan tercümanın ana dili Tokhri’den tercüme yaptığını belirten Maitreyasamiti’ye ait Uygur kolofonundan almıştır. Daha sonra Toharca olarak adlandırılan bu dil, Hint-Avrupa dil ailesindeki Avrupa dillerine ait gramer özelliklerine ve söz varlığına sahipti. Aynı zamanda Hint ve İran dillerinden de etki göstermektedir. Toharlar Hint Brakhmi alfabesini kullandılar ve Sanskritçe ve lehçelerinde yazdılar. Vahalarda yaşayan insanların ya Yunan ya da Hint tıbbı uyguladığından oldukça emin olabiliriz.

7. ve 9. yüzyıllarda Hindistan’da Budizm zaten düşüşteydi. Uluğ Türkistan, İran ve Afganistan’daki bir dizi Budist merkezi Müslüman topluluklar tarafından fethedildi. Tibet’te MS 736’dan önce Budizm en etkili din değildi. Budizm’in Çin’deki etkisi her yerde yaygın değildi. Aslında kutsal metinlerin kopyalandığı merkezler ilk olarak ayrılmaz bir kültürel bölge oluşturan Batı Bölgesi ve Dunhuang’daki manastırlarda kuruldu. ⁵ Manastırların çok fazla literatüre ihtiyacı vardı ancak çeviri pratiğinin yönü kısa sürede değişti. Bir Budist eserinin Eski Türk diline ilk yazılı tercümesinin , Budizm’i Türkler arasında yaymak amacıyla Çinli tercümanlar tarafından tamamlanan Nirvana Sutra’sı olduğuna inanılmaktadır . Çeviri, Türk Kağanlığı’nın resmi yazısı olan Soğd dilinde yapılmıştır. Dönemin tercümanları dillerini Türkçe olarak adlandırırken, modern bilim adamları bu dili eski Türkçe olarak adlandırmaktadır. Çevirileri aslına olağanüstü derecede sadık kalmaları ve dillerinin güzelliği nedeniyle çok meşhur oldu. Bu daha sonraki dönemde çoğu Budistin düzyazıları ve tıbbi metinleri Sanskritçe yerine Çinceden tercüme edildi. 10. yüzyılın sonlarından 11. yüzyılın başlarına kadar yaşamış olan Singku Seli Tutung isimli yazar, Suvarnaprabhas tercümesinin künyesinde şöyle anlatmaktadır: “Beşbalik ilim adamı Singku Sel Tutung, Tabgach’tan (Çince) yeni bir tercüme yapmıştır. ) dilini Türk Uygur diline dönüştürdü”.

7. yüzyılda Hotan Tıp Edebiyatı adında bir kitap yazıldı .  Batı Bölgesi’ndeki tıbbi bilgilerin yayılması, güvenilir kanıtlarla desteklenebilir. 8. yüzyılda ünlü Hotan doktoru Biji Zangpo Xirahan, Tibet hükümdarı Trisong Detsen (742-797) tarafından sarayını ziyaret etmeye davet edildi ve sonunda burada 72 tıbbi eser yazdı. ²⁴ Kitaplarından bazılarının başlıkları şunlardır: Tıp Ansiklopedisi , Tifoya Genel Bakış , Tıbbın Genel Prensipleri , İdrar Teşhisi , Tıbbi Kontrendikasyonlar , İlaç Açıklamaları , Bitkisel İlaçların Tanımı ve Hotan’da Boyun Yaralanması Tedavisi . Kitapları Tibet tıbbının kuruluşunda önemli bir rol oynadı .

Uygur göçebeler ise 5. – 8. yüzyıllarda runik alfabeyi (Orhun yazısı olarak adlandırılan) kullanıyorlardı. Runik alfabenin temeli olarak kullanılan, Türk fonolojik sistemini temsil edecek şekilde uyarlanan, el yazısı olmayan Soğd alfabesi. İkincisi Aramice kökenlidir ve Fenike alfabesine dayanıyordu. ³³ Çinliler göçebelere “Tele(铁勒)” (büyük tekerlekli, yüksek arabalar kullanan insanlar anlamında) adını verdiler. Çin kroniklerinden MS 605 yılında Teleutlar, Tokuz (Dokuz) – Oğuz boylarından bir kısmı ve bir Oğuz boyunun (bu kelimenin diğer anlamı oktur) Khalkha ve Orhun nehirleri bölgesini (yakını) terk ettikleri bilinmektedir. Selenge ve Orhon nehirleri, Hentei ve Hingan dağları arasındaki modern şehir Chita), Güney Taklamakan çölünden Hotan ve Kuzey Tibet bölgesine kadar. Uygurlar, MS 640 yılında Nanşan ve Alaşan eteklerindeki Hotan’dan Uygurlar adıyla birleşmiş bir halk olarak Khalkha’ya gelmişlerdir.  O dönemde Uygurlar, Çin ve Tibet kültürlerini kendilerine yabancı olarak algılıyorlardı. Ama yine de kendilerini Türklerden ayırdılar. MS 630’dan itibaren, ilk Türk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Uygurlar önemli bir siyasi güç olarak öne çıktı. Eski Türk diliyle yazılmış stel anıtlarını inceleyen S. Malov, Türklerin derebeyleri olan kavimlere “Tokuz-Oğuz”, direnen kavimlere ise “Uygurlar” adını verdiklerine dikkat çekti.  MS 660’a gelindiğinde Batı Türk Kağanlığı bağımsız bir devlet olmaktan çıktı ve hiçbir zaman yeniden kurulamadı. Ancak Türkler, MS 688’den 741’e kadar Uygurlara egemen oldu. Ancak 745’e gelindiğinde Uygurlar, çöken Türk konfederasyonundan geriye kalanları topladılar ve Türk Kağanlığı’nı yok ettiler. Eski müttefikleri Basmiller ve Karlukları yendikten sonra MS 747’de Orhon nehri üzerinde kendi Kağanlığı’nı kurdular. Uygur devleti ve başkenti Karakurum (14. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Khalkha), MS 840 yılında eski Kırgızlara karşı verilen mücadelede düştü. Ancak bu kısa süre zarfında Uygurlar, MS 763’te An Lushan İsyanı’nın bastırılmasında ana güç olarak hareket ederek Tang Hanedanı’nı kurtardılar ve aynı zamanda Batı Bölgesindeki Tibet saldırganlığının durdurulmasında da etkili oldular. ³¹ Komşu Kidan ve Kırgızları zapt ettikten sonra, hanlarının ikametgahı olan Balıklık adında güçlü bir şehir inşa ettiler.

Din

Uygurlar MS 762’den 767’ye kadar Mani-Maniheizm dinine yöneldiler. Bu muhtemelen 8. yüzyılın ikinci yarısında Arapların Soğdluların direnişini bastırması ve Maniheizm’in Soğdlu vaizlerinin çoğunun Sogdiana’dan İran’a, Türkistan vahalarına ve Çungarya ve Moğolistan ovalarına kaçması nedeniyle ortaya çıktı. Maniheizm’in Uygurlar tarafından benimsenmesi önceden belirlenmiş bir şey değildi çünkü bu, yöneticilerinin siyasi mücadeledeki tercihiydi. Uygurların aynı zamanda Hıristiyan bir cemaati de vardı. Uygur dilinde Hıristiyan Teslis’inden “Uchyduk”, kelimenin tam anlamıyla “üç kutsallık” olarak söz ediyorlardı. Ancak MS 752’deki kabile savaşı sırasında Maniheist topluluğu, kazanan Bayan Çor kağanı destekledi ve kısa sürede güç kazandı. MS 759 yazında tahta çıkan Bayan Çor’un ikinci oğlu Idigyan Meuyui Kağan, Maniheizm’i “Uygurların gerçek öğretisi” olduğunu öne sürerek benimsedi. Babil’deki Maniheist patriği de bu görüşü destekledi ve birçok rahibin Uygur devletine gitmesini emretti. Maniheizm’in yayılmasıyla birlikte Uygurların, Yunan tıbbı da dahil olmak üzere Pers uygarlığına ilişkin diğer bilgi türlerini de aldıklarını tahmin edebiliriz.  Bu topluluklar arasındaki bağlar güçlüydü. Daha sonraki bir dönemin yazarlarından Mahmud el-Kaşgari, popüler bir deyişten alıntı yapıyor: “Türkler, Farslardan şapka ve kafa gibi ayrılamaz.”  Bu dönemde Uygurlar, o dönemde Buhara, Semerkant, Çaç ve Farab’ı işgal eden, yavaş yavaş Fergana ve Sogdiana’yı da işgal eden Araplarla da temas kurmaya başladı. Kültürel açıdan duyarlı Uygurların karşılaştıkları Arap tıbbıyla ilgilenmışler.

7. yüzyılda Arapların İran, Suriye ve Mısır’ı ele geçirmesiyle Yunan bilimi ve felsefesi bu ülkelerin bilim merkezlerinde gelişmeye başladı. O dönemde en tanınmış merkezler Mısır’daki İskenderiye Okulu ve İran’ın güneyindeki Gundishapur’daki (Jundishapur) Hıristiyan Nasturi Okulu’ydu. Bağdat (modern Irak) Halifeliği tarihinde, VIII–IX cc. İlk Abbasi Halifelerinin (750’den itibaren) kültürel gelişmenin doruğuna ulaşması, Halifeliğe muhteşem bir itibar kazandırdı. Halife el-Mansur (754-775) zamanından itibaren Araplar, Araplar için doktor olarak çalışan Suriyeli Hıristiyanlar aracılığıyla felsefe ve tıp üzerine Yunanca yazılara erişebiliyorlardı. Tıbbi metinler genellikle Arapçaya çevrilmeden önce Yunancadan Suriye diline çevrildi. Halife Harun el-Rashid (786-809), askeri seferlerinden topladığı el yazmalarını getirdi ve tercüme etmesi için Hıristiyan doktor Yuhanna ibn Masawaih’e (Latince — Ioann Masavi) verdi. Daha sonra Halife el-Memun (813-833) Bağdat’ta spekülatif felsefe eserlerinin tercümesi için özel bir kurul kurdu ve bu kurul el-Kindi gibi filozofların ilgisini çekti.

835’ten sonra Uygur devleti ayaklanmalar, açlık ve salgın hastalıklar dahil her türlü talihsizliğe maruz kaldı. En feci olanı, Uygurların düşmanları olan Tibetliler, Karluklar ve Araplar tarafından desteklenen bir dizi Kırgız isyanıydı. Uygur devletinin 840-847 yıllarında yıkılmasının dünya tarihinde henüz tam olarak kabul edilmemiş bir trajedi olduğu kabul edilebilir. Son Hunlar ( Çince’de Xiongnu , 匈奴), Xianbei ve Sarmatyalıların yarattığı medeniyete son vermesine rağmen, bu bölgenin tarihi üzerine neredeyse tüm önemli eserlerde bahsediliyor, ancak yalnızca küçük bir bölüm olarak bahsediliyor. 3. yüzyılda. Karabalgasun’un (Ordu balik, Bali klik) 840’taki devrilmesinin 1453’teki İstanbulun düşüşüyle ​​kıyaslanabilir olduğunu iddia ediyoruz. Üstelik Uygurlar, Paleologus dönemindeki Bizanslılar kadar yetenekli, açık fikirli ve kahramandı.  MS 848’de Uygur Kağanlığı’nın varlığı sona erdi ve kontrolü altındaki kültürel mirasın çoğu, çok sayıda düşman tarafından yok edildi. Kağanlığın yıkıntıları üzerinde Kara-Hoca (Kucha) adında küçük ama güçlü bir devlet ortaya çıktı. Bu devlet, kelimenin tam anlamıyla “beş şehir” anlamına gelen ve Kaşgarlı Mahmud’un “Uygurların en büyük şehri” olarak tanımladığı Beşbalık’ı da içeriyordu.  Kucha eyaleti, Turpan vahasını, Lob Nor gölünün kuzey kıyısını ve Manas nehrine kadar olan Çungarya’yı kapsıyordu. Burada Uygurlar Budizm’e geçtiler ve aynı Kaşgsari’ye göre “kâfirlerin en güçlüsü” idiler.  Muhtemelen bölgede hâlâ var olan dini topluluklarda bazı tıbbi bilgiler bozulmadan kalmıştır. 20. yüzyılın başlarında Kaşgar’daki Rus konsolosu N. Petrovsky’nin Doğu Türkistan koleksiyonunda dualar ve bayram ilahilerini de içeren 12.-14. yüzyıla ait Suriye Nasturi metinleri keşfedildi. Koleksiyonda ayrıca Turfan’ın Hıristiyan hikayelerini anlatan tabloları da yer alıyor.

Uygurların aslen Orhon ve Selenga nehirleri kıyılarında göçebe olduklarını, konuştukları dilin Türk dil grubuna ait olduğunu, Moğollar, Doğu Hunlar ve Bozkırın komşu halklarından farklı olduklarını vurgulamak isteriz. Türkler. Kendi kökleri vardı ama aynı zamanda Yunan tıbbının geliştiği İran, Suriye ve Akdeniz dünyasından Hint-Avrupa tıbbını, zihniyetini, yazısını ve dinini de benimsemişlerdi. Uygur Kağanlığı MS 848’de ortadan kaybolunca, Uygurların adı Taklamakan vahalarının yerleşik sakinlerine geçti ve o zamandan itibaren bu ismi kendi adları olarak kullanmaya başladılar.

9-12. yüzyıllar arasında  Uygur Tıbbı

9. yüzyılda İdikut Tıbbı adlı risale yazıldı. Çin’deki Beş Hanedanlık dönemine (MS 906-960) ait kaynaklar, Uygur doktor Nanto’nun Çin’e geldiğini ve Çinlilerin bilmediği birçok tıbbi işleme tekniği, tıbbi ekipman ve farmasötik ekipmanı getirdiğini belirtti. ⁴¹

Bu döneme paralel olarak Bağdat Halifesi Mütevekkil (847) de devletinin gücünün zayıfladığını hissetmiş ve gayrimüslim halktan yani Hıristiyan ve Yahudilerden destek almaya karar vermiştir. Yunan felsefesini, tıbbını ve doğa bilimlerini incelemelerine ve öğretmelerine izin verildi. Aynı zamanda, başlangıçta ezoterik bir öğreti olan Sufizm, İslam’ın İranlı takipçileri arasında çok popüler hale geldi. İlginç bir şekilde, bu dönem (9. – 12. yüzyıllar) aynı zamanda Basralı bir bilgin olan Farabi ve feodal yöneticilerin himayesi altında çalışan İbn Sina (İbni Sina) gibi en saygın filozofların da zamanıydı.

9. ve 12. yüzyıllardan itibaren Türkistan, Doğu’daki bilimsel düşüncenin önemli merkezlerinden biri haline geldi. 9. yüzyılın sonlarında Halifeliğin yıkılmasından sonra, 892’den 907’ye kadar hüküm süren Maverannahr (Türkistanda bir bölge) ve Horasan’ın (İran’da bir bölge) valisi İsmail Samani bu toprakları sağlamlaştırdı; Farsça Dari (Farsça), Samanoğlu devletinin konuşma dili olarak kalırken, Arapça din ve bilimin diliydi. Doğunun en müreffeh şehirlerinden biri olan Buhara, Samanoğulları devletinin başkenti oldu. Uygur kültürü 10. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar Samanoğulları devletinin etkisi altında gelişmiştir.  Ancak Uygurlar aynı zamanda iki farklı geleneği de bünyesinde barındırıyordu: Yerel Budist Türk ve Hint-Avrupa kültürü ve  gelenekleri ve Orhun dönemi Uygurlarının gelenekleri. 10. yüzyılın başlarında İslam, Kaşgar, Yarkent ve Hotan Uygurları arasında yayılmıştı. Ancak Kaşgarlı Mahmut’a (XI c.) göre, kendi zamanındaki Uygurların tamamı  Müslüman değildi ve kafir veya “tat” olarak tanımlanıyorlardı.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Uygur alfabesi bir dizi karmaşık etkiden gelişmiştir. Batı Bölgesi’ndeki kervan yolları boyunca uzanan vaha topluluklarından bazıları Soğd el yazısı yazısını4 kullanmış ve bunu daha sonra Eski Uygurca olarak olan Türk ses sistemini temsil edecek şekilde uyarlamıştır. İslam’ın yanı sıra Arapça ve Farsça tıp literatürü de bölgeye yayıldı. Bağdat Halifeliği’nin kültürü genellikle basitçe “Arap sanatı” veya “Arap bilimi” olarak anılır. İslam Bizans İmparatorluğu topraklarına ilk kez yayıldığında Araplar da Yunanlıların tıp sistemini benimsedi. ‘Yunani tıbbı’ kelimesi Arapça’da ‘Yunan tıbbı’ anlamına gelen kelimeden gelmektedir. Dolayısıyla Arap tıbbı veya Yunan-Arap tıbbı tabirini kullanmak doğru olduğu gibi, her ne kadar bu tabir Kur’an ve Sünnet’in etkisini vurgulasa da İslam tıbbından bahsetmek de doğrudur.

Yunanca terminolojisi Arap diline, Suriye ve Yunanca metinleri tercüme etmek için bir okul kuran bir doktor olan Hunayn ibn Ishaq al-Ibadi (Latince — Ioanitus, yaklaşık MS 809-875) sayesinde geldi ; yani Yunanca tıbbi metinlerin çoğu tercüme edildi. . Onun zamanında tıp konularında Arapça orijinal metinler bulunmadığından karşılaştırmalar da yapılamamış ve kendi tıp terminolojisini oluşturmuştur . İbn İshak Arapçaya pek çok sözlüksel öğe kazandırdı ve daha sonraki yazarların tıbbi metinler yazmalarının temelini attı. Örneğin dört sıvı (ahlat) için terimler icat etti: kan (khan), balgam (bagham), kara safra (al mirra al syavda) ve sarı safra (al mirra al syafra). Huneyn ibn İshak el-İbadi’nin Hira’lı bir eczacının ailesinde doğduğunu, Yunanistan’ı çok dolaştığını ve Hıristiyan olmasına rağmen Bağdat’ta halife el-Mütevekkil (847-861) tarafından istihdam edildiğini biliyoruz. ) başhekim olarak.

Bağdat Halifeliği’nin diğer doktorları, zamanlarının büyük bilim adamları olarak tanındılar ve Uygur tıbbı üzerinde önemli etkilerde bulundular. Bunlar Yuhanna ibn Masawaih (Latince — Ioann Masavi, yaklaşık 777–857), Hunayn ibn Ishaq al-Ibadi (Latince — Ioanitus, yaklaşık 809–875), Abu Bekr Akhmed ben Ali al-Kasdani, lakaplı İbn Vakhshia (yaklaşık 9.–875) idi. 10. yüzyıllar CE), Ali ibn Rabban el-Tabari (810-855 civarı), Ebu Yusuf el-Kindi (803-873 civarı), Isaak ben Solomon Israel (880-932 civarı), Ebu Bekir Muhammed bin Zakharia el-Razi ( Latince — Razes 865–925), Al-Farabi (870–950), Ali ibn al-Abas al-Majusi (Latince — Hali Abbas, yaklaşık 925–994), Abu Ali al Husein ibn Sina (Latince — İbn Sina 980–1037) ).

Uygur humoral tıbbının gelişimine  büyük  katkılarda bulunan dört bilim adamından bahsetmek önemlidir:

1. Ebu Bekir Muhammed bin Zakharia el-Razi’dir (Latince —Razis veya Razes; MS 865–923). 10. yüzyılın başında Yunan tıp eserlerinin ana kanunlarını Yunancadan Arapçaya tercüme etmiş ve tıp alanında  önemli  araştırmalar yapmış ve modern tıbbın   temel yöntemlerini oluşturmuştu.  Arap tıbbının gelişmesinde oynadığı rol nedeniyle Roma döneminin büyük doktoru Claudius Galen’e (Yunanca — Γαληνός; yaklaşık 129–200) benzetilebilecek kadar ün kazanmıştır.  Al-Razi’nin Tahran yakınlarındaki İran kasabası Ray’den geldiği düşünülüyor. Modern Özbekistan ve Tacikistan topraklarındaki İran ve Horasan’da felsefe ve metafiziği de içeren çok yönlü bir eğitim alan  El-Razi, otuz yaşındayken Bağdat’ta tıp eğitimine başladı ve kısa sürede tıbbi becerileriyle tanındı. Al-Razi felsefe, tıp, ahlak, teoloji, mantık, astronomi, fizik ve simya üzerine makaleler yazdı; toplam 184 eserinden  ancak, 61’i günümüze kadar ulaşmıştır. El-Razi’nin eserlerinin çoğu 10. ve 13. yüzyıllar arasında Avrupa’da Latince’ye çevrilmiştir.   Örneğin, Continens Rhasis ordinatus et Correctus per … Hieronimum Surianum adlı eserleri  1509’da Venedik’te yayımlanmıştır. El-Razi’in   Eserleri arasında en çok  bilineni,  Abbasi Halifesi Mansur’a ithaf edilen, iç hastalıklar  ve klinik uygulamalar üzerine  yazdığı  10 ciltlik Kitab el-Mansuri’dir . Diğer eserler arasında Kitab al-Zhadari va-l’-hasba , Çiçek hastalığı ve kızamık üzerine bir inceleme ”, hastalık patolojisini anlatan ve Galen hakkındaki yorumlarını içeren Kitab al-Tibb al-Rukhani bulunmaktadır. ⁴³ Ölümünden sonra eserleri, Yunan, Hint ve Arap yazarlardan alıntılar da içeren Kitab al-Khavi44 adlı ²⁵ ciltlik bir tıp ansiklopedisinde derlendi .
2. Ali ibn al-Abbas al-Majusi (Masoudi, Latince – Haly Abbas, yaklaşık 925-994), eserleri İbn Sina’nın Kanon’undan sonra ikinci öneme sahip olabilecek bir yazardır . El-Mecusi’nin ana eseri olan Tıp Sanatının Tam Kitabı (Arapça: كامل الصناعة الطبية, Kāmil al-ṣinā a al-ṭibbīya ) aynı zamanda Kraliyet Kitabı (Arapça: الكتاب الملكي, Al-Kitāb al-Malakī) olarak da bilinir. ), teori ve pratiğin açık ve tutarlı temsilleriyle 10. yüzyıl Yunan-Arap tıbbının kapsamlı bir incelemesini sağlar.
3. Büyük bilim adamı Farabi (870-950) çeşitli tıbbi eserler yazmıştır: Doğal Türler Teorisi : Sıcak , Soğuk , Nem ve Kuruluk , Aza Fonksiyonu Teorisi , Neoroloji Teorisi , Ruh Karakteri Teorisi , Doğa Hayatı Teorisi , Doğa Teorisi zihniyet . ⁴⁷ Farabi’nin tıp teorisinin, bir başka büyük doktor ve filozof olan İbn Sina’nın (Latince—Avicenna, 980–1037) öğretisi üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Bu büyük bilim adamı, filozof, doktor ve şairin mirası gerçekten çok büyüktür ve eserleri dünya kültürünü zenginleştiren en seçkin eserler arasında sayılmalıdır.
4. İbni Sina : Arapça ve Farsça kitapları arasında pek çok ciltlik felsefi risalelerin yanı sıra manzum kitaplar da bulunmaktadır. Başlıca tıbbi eserleri arasında on yedi ciltlik Kitab eş-şifa ( Şifa Kitabı ) ve beş ciltlik el-Kanun fi-t-tibb ( Tıp Kanunu ) yer alır; bunların her ikisi de İslam dünyasında temel tıp kılavuzları olarak kullanılmıştır. ve 17. yüzyıla kadar Avrupa ülkeleri. İbn Sina, doğa bilimleri ve tıp üzerine yazdığı risalelerinde Hipokrat ve Galen’in öğretilerini kendi araştırma ve gözlemlerinin sonuçlarıyla birleştirerek geliştirmiştir. İbn Sina, Galen’i ana öğretmeni olarak anmıştır ve Galen’in fikirlerinin Uygur tıbbına dahil edilmesi öncelikle onun aracılığıyla olmuştur.

Doğu Türkistan’da Uygur Tıbbı ve Gelişmesi

Doğu Türkistan’in  Kaşgar ve  Hotan  şehirleri bölgenin en önemli ve  köklü tıp merkezleriydi. 10. yüzyılda Karahanlı Hanlığı döneminde (940–1212), Madretul Saqiya (Saqıya  Tip  Medresesi) Kaşgar yakınlarındaki Artuş    kentinde idi ve çok gelişmişti.  Pek çok ünlü Uygur tıp adamları; doktor bu okuldan mezun oluyordu.

İmameddin Kaşgarı :   Bu devrin en ünlü  doktoru, cerrahı olarak tanınmıştır.  Şerhi el-Kanun ( Tıbbın Kurallarının Açıklaması ) ve Resalei  Kubkin  adlı   tıp kitabını yazmıştır. Kendisi yazdığı eserlerinin   yanı sıra yabancı dillerdeki bir çok tıp kitaplarını günün diline çevirmiştir. Eserleri :   Aksa el-Ulum ( Farabi’nin Bilim Arabası  eseri çeviri), Hikmet el-Ala ( İbn Sina’nın Yüce Hikmet eseri ), Kitab-ül Havi ( Al-Razi’nin Tıbbi Hazinesi ) ve Kitab-ul Shahid ( Al-Razi’nin Tanıklık adlı Kitabı ).

Kaşgarlı Mahmut : İslam’ın yayılmasıyla birlikte Doğu Türkistan’da Arapça yazı giderek yaygınlaştı. Klasik Türk edebiyatının temelleri Kaşgarlı Mahmud’un (1020-1080) Uygur folklorundan birçok parçaya, tıbbi terimlere ve tıbbi  bilgilere   yer verdiği temel eseri Türk Dilleri Sözlüğü (Divan-i lugat’t-Türk) ile atılmıştır. .

Yusuf Has-Hacip : Balasagun’da doğmuş ve Kaşgar’da yaşamıştır.( 1009–1070) 1070 yılına tarihlenen “ Kutadgu – bilig (Mutluluk Veren Bilgiler) adlı  felsefi ve hukuk bilgileri içerin manzum  eserdir. Uygur edebiyatının en eski başarılı örneklerinden  biri olan  ” Akıllı ve Mutlu  olarak Nasıl Yaşanır ?” adlı  Şiirsel eseri   bu konuda Uygurlarca yazılan ilk eser olarak bilinmektedir. Yusuf şiirinde ayrıca dört temel unsur (erkan) – ateş, hava, su ve toprak – kavramını da özetledi. ⁴Kitap aslında Uygurların 11. yüzyılda kullanmaya başladığı Arapça yazının (Çağatayca) değiştirilmiş bir versiyonuyla yazılmıştır. Ancak eski Uygur yazısı hemen ortadan kaybolmamış ve bu yazıyla yazılan pek çok eser günümüze kadar ulaşabilmiştir. 1432’de Bakyr Mansur-Bakhshi, Herat emiri Celal-ed-Din Firuz Shakh için eski Uygur dikey yazı tipiyle Çağatay dilinde yazılmış şiirsel alıntılardan oluşan bir kitap derledi. Eski Uygur yazısının yerini ancak 16. yüzyılda Arap alfabesi aldı. Şarkı Türkistandakı bu yazıdaki son belgeler 18. yüzyıla tarihleniyor. 19. yüzyıla kadar “Sarı Uygur (Sarık-Uygur)” adı verilen bir etnik grup dikey yazıyı kullanmaktaydı. İlginçtir ki, 20. yüzyılın başlarında bu etnik grup, daha sonra Finlandiya’nın mareşali ve ilk başkanı olacak olan Albay CG Mannerheim liderliğindeki bir Rus seferine katılmıştı.

Allama Alalidin Muhammed Hotani (1150–1222)

12. yüzyılda Kuça devleti ve Karahanlı hanlığı, Doğu’dan buraya taşınan Kidan’ın (Kara-kitai olarak da bilinir) yönetimine tabi oldu. Kara-kitai kültürü Türklerden yoğun bir şekilde etkilenmişti ve bu nedenle hakim oldukları devletlerin kültürel veya siyasi düzenini yok etmeye veya değiştirmeye çalışmamıştı. Bu dönem daha sonra Uygurlar için Budist kültürünün ve aynı zamanda Türk halklarının yaşadığı Kaşgar, Yarkand, Hotan, Kuça ve Aksu bölgelerindeki Müslüman kültürü için Altın Çağ olarak anılacaktı. ⁵⁰

12. yüzyılda ünlü Hotan doktoru ve bilim adamı Allama Alalidin Muhammad Hotani (1150–1222), ⁴⁸ şu kitapları yazdı: Zubdatil Khawanil İlaj ( Hastalıkların Tedavi Prensipleri ); Tıbbi kazalara hakemlik yapmak için kullanılan kısıtlamaları ve prangaları belgeleyen Alfikhu Tibbiya ( Sağlık Kanunu ); Hastalıkların etiyolojisini, hastalık belirtilerini ve tedavilerini, beslenmeyi, korunma yöntemlerini ve hekimlerin uygulamalarında etkili olduğu gösterilen bitkisel reçeteleri belgeleyen “Hasiylatü’l-İlaj” ( Tedavinin Özeti ) ; Basit ve karmaşık ilaçları (çoklu bitki reçeteleri), dozajı, hazırlanışı, özellikleri ve doğası, etkileri ve diğer maddelerle reaksiyonları ile birlikte açıklayan Wasifta ul-Amraz ( Tedavinin Özeti ). Doktor Hotani’nin 3000’den fazla öğrenci yetiştirdiği belirtiliyor.

Müridi Cemalidin Akhsaray, Akh Saray adında değerli bir tıp eseri yazmıştır (Eserin adı, yazarın memleketinin adıdır). ⁵¹ Bu eser, 494 sayfadan oluşan, 27.5*17.5*3.5 ebadında yazma nüsha olarak günümüze ulaşmıştır. Birinci bölümde tıp ve tıp biliminin temel kavramları açıklanmakta , ikinci bölümde ise basit ve karmaşık reçeteler anlatılmaktadır. Kitapta 180’den fazla hastalık, 390 tekil ilaç ve 144 karmaşık reçete yer alıyor. Bu kitabın Çağatay versiyonu da Sincan Uygur Tıp Fakültesi müzesinde bulunmaktadır. Bir sonraki kitabı Arapça yazılmış Raşidat ul-Bayib Muashirat ul-Habib ( Aşıklara Bağlanmadan Kaynaklanan Hastalıkların Reçeteleri ) idi; Bu kitap, erkek hastalıklarını ve bunların tek ve karmaşık ilaçlarla tedavilerini belgeliyor. Ahsaray ayrıca Cami ul-Mufradat’ı ( Tek İlaçlar Koleksiyonu ) Arapça olarak yazdı . Bu kitap, orijinal adı, alternatif adı, doğası, etkileri, kullanımı, yan etkileri ve olası ikameleri de dahil olmak üzere tek bitkisel ilaçları kaydeder.

Diğer birçok filozof, yazar ve şairin Uygur Tıbbına katkısını da belirtmek önemlidir. Akhmed Yugnaki ve onun şiiri Khibat-ul Hakayic (veya Atabetul hakayic ) Uygur tarihi ve kültürü açısından büyük önem taşımaktadır. Ahlak sorunlarına ve iyiyle kötü arasındaki savaşa adanmıştır. Uygur şiirinde önemli bir başarı, 13. yüzyılda Nasreddin Rabguzi’nin Kısass-ül-enbiya’sıdır ( Azizler Hikayesi ). 13. yüzyılın sonlarında Turpan’da kimliği bilinmeyen bir yazar tarafından yazılan ve tüm Uygur kültürünün gelişmesinde de önemli rol oynayan Oğuzname adlı destansı bir eser yazılmıştır. Yusuf Balasaguni, Mahmud Kaşgari, Akhmed Yugnaki ve diğer filozofların eserleri sadece Orta Asya’da değil, Müslüman dünyasında hâlâ tanınmakta ve birçok Avrupa diline çevrilmektedir. Ancak bu döneme ait en önemli tıbbi eserler henüz tercüme edilmemiştir.

13. yüzyılda Doğu Türkistanda İli’de (şu anda başkent Urumçi’ye 700 km uzaklıktaki   bir Tarım doktoru Kuskuy doğdu. Kubilay Han’ın (Yuan İmparatoru Şizu; Çince’de 元世祖; 1215–1294) zamanında Çin’e gitti ve sonunda Kubilay’ın sarayında diyetisyen olarak görev yaptı. Onun asıl görevi, Han’ın yemeklerinin tıp biliminin kurallarına göre seçilmesini sağlamaktı. 1330’da yayınlanan Ying Shan Chi Zheng Yao (Uygurca – Xipalik Taamlar Dasturi ; İngilizce – Yeme ve İçme veya Yiyecek ve İçmenin Önemli İlkeleri ) adlı eserini yazdı .    Ying Shan Chi Zheng Yao, 3 ciltlik bir eserdir. tedavi amaçlı çeşitli çiğ gıdalar, sebzeler ve meyveler de dahil olmak üzere farklı türdeki gıda tabularının, diyetlerin ve beslenme formüllerinin açıklamalarını içerir. Kitapta 21 adet tam boyutlu manzara ve 167 adet tekil nesne çizimi yer alıyor. Antik Çin’de ve belki de dünyada sistematik gıda hijyeni ve beslenmeyi detaylandıran ilk monografi gibi görünüyor. Daha sonra ünlü bir doktor ve farmakolog olacak olan Hacı Zaynul Ettar, 14. yüzyılda Sincan’da çalışıyordu. Bir Farmakope ( İkhtiyaratiy Bedìiy , Bedìiy Jamal’in Tıbbi Koleksiyonu ) yazdı . Bu kitap Hotan Kralı ve Kraliçesi Bedi’i Cemal’e ithaf edilmiştir. Artık Uygur tıbbının en önemli el kitaplarından biri olarak kabul ediliyor. Kitap Farsça yazılmış ve iki bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde yaygın olarak kullanılan ilaçlar Arap alfabesine göre sıralanmış ve alternatif ilaç adlarının yanı sıra bunların niteliği, özellikleri, kullanım şekli, dozajı ve olası toksisiteleri de yer almıştır. Kitabın ikinci bölümünde bazı karmaşık ilaçlar tanıtılıyor.

15. yüzyıl boyunca Moğulistan eyaleti Batı Bölgesinin neredeyse tamamını kapsamakta ve bir süre Komul’dan Taşkent’e kadar uzanmaktaydı. Ancak Moğol Churas Hanedanı, Kaşgar’da etkili bir şekilde bağımsız olarak hüküm sürdü. ⁵⁵ Turfan 1420’de kesin olarak Moğol İmparatorluğu’na katıldı ve hızla Müslümanlaştı. Moğollar pek çok savaş yürüttüler: Bir zamanlar Kaşgar’ı harap eden Timur’la (1371-1408), bir başkası Batı Moğol kabileleri Oirat veya Kalmuklarla (1452-1457) ve bir başkası da Şeybanlı Özbek, Kazaklar ve Kırgızlarla. (15. yüzyılın sonu – 16. yüzyılın başı), daha sonra modern Dzhungaria topraklarını ve başkent Beşbalık’ı (9. yüzyılda Uygur devletinin başkenti olan) ele geçirdi. Yarkend, Moğulistan’ın (tahtın varisinin ikametgahı) ana başkenti ve Kaşgar ikinci başkenti oldu ve Turpan, ana sınır bölgesinin merkezi oldu. 15. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar siyasi ve idari ayrılıkların yanı sıra bir dizi başka faktörden dolayı Uygurların etnik adı kullanım dışı kaldı. 16. yüzyıldan itibaren Batı Bölgesi topraklarında İslam diğer dinlerin yerini alır almaz, Uygurlar kendilerini Müslüman olarak tanımlamaya başlamışlar ve aynı zamanda kendi kökenleri olan bölge olan Kaşgarlık (Kaşgar halkı), Hotanlık (Hotan halkı) ile özdeşleşmeye başlamışlardır. ) veya Taranchi (çiftçiler) gibi mesleklerine göre.

Bu dönemin tanınmış Uygur tıbbı doktorlarından Molla Arip Hotani (1556–1662), “Türkiye Desturul’ilaj” ( Türklerin Şifa Yöntemleri ) adlı bir kitap yazmıştır.  Bu klasik tıp eseri 1596 yılında Çağatay’da yazılmıştır. Eser geleneksel tıp bilimine göre kategorilere ayrılmıştır. Tıbbın temel kavramlarını, tıp bilimi anlayışını, hastalıkların etiyolojisini, belirtilerini ve etkilerini, nabız almayı; sağlık bakımı ve diğer genel bilgiler. İkinci olarak, belirli hastalıkları ve bunların tedavisini, beslenmesini, önlenmesini ve ampirik olarak etkili olduğu gösterilen ilaçları detaylandırmaktadır. Molla Arip Hotani’nin diğer eserleri şunlardır: Guldastàiy Afiyat ( Sağlık Buketi ), Mücerribati Arif ( Doktor Arip’in Test Ettiği Reçeteler ), Tohpe khaniye ( Kral’a Katkı ), Asarar-ül nabzi Walbawli Walbizar ( İlaç Sırları). Nabız ve İdrar ), Mualijat – ul fukràiy wa Ahlil Sahràiy ( Yoksul ve Kırsal Halkın Tedavisi ) ve Resalàiy Fasad Wa Hijamat ( Alma ve Kupa Tedavisi ).

Bir diğer tanınmış Uygur doktoru Kuchalı Huduyumhan Haji (1567–1658), “ Donggan Yao / Hui Hui Fang ” ( Dungan İlaçları ) kitabının yazarıydı .  2000 sayfayı aşkın bu 36 ciltlik Tıp Ansiklopedisi, 1619 yılında Çince ve Çağatay dilinde yazılmıştır. Kitapta dahiliye, cerrahi, pediatri, jinekoloji, dermatoloji, erkek hastalıkları, ortopedi ve diğer konuların yanı sıra 1619’dan fazla tıp ansiklopedisinin kullanımı belgelenmiştir . 7000 reçete ve ilaç .

16. yüzyılda Batı Bölgesi Çin ile yoğun ilişkiler sürdürdü. Büyük Çinli hekim Li Shizhen (1518–1593) , Ben Cao Gang Mu ( Materia Medica Özeti ) adlı farmakope çalışmasında, Uygur tıbbında kullanılan 103 bileşeni içerik maddeleri olarak sıralamaktadır: kök boya, amonyak tuzu, keten, ceviz, soğan, ıspanak, rezene. safran, uzun kavalcı, ferulla, bıçak şekeri, kazein, uzun kuyruklu koyun, ceylan, deve, antilop boynuzu, altın, yeşim ve akik.

14. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Moğol hanlığı, siyasi örgütlenmesi ve etki alanı sistemi açısından aynı dönemin Orta Asya feodal devletlerine benziyordu. Güç dengesi hanlar, şehirdeki ve ülkedeki sosyal sınıflar, laik otoriteler ve seçkin Müslüman ilahiyatçılar tarafından paylaşılıyordu. Bununla birlikte, Orta Asya’nın aksine, 17. yüzyılda Moğol devletinin istisnai bir kısmı, Sufi dini tarikatının iki mezhebi olan Nakşibendi, Beyaz Dağcılar ve Siyah Dağcılar’ın başkanları olan Hocalara aitti. Hocalar ülkenin sosyal ve siyasi hayatında çok önemli kişilerdi ve hatta hanları ve onların mirasçılarını da yandaşları arasında sayarlardı. Gayri resmi olarak Hocalar kısa sürede laik konularda da önemli bir güç kazandı.  17. yüzyılın sonuna gelindiğinde Moğol hanlığı fiilen Dzhungaria hanlığının hakimi haline geldi.

18. yüzyılda Uygur tıbbı üzerine 50’ye yakın önemli eser yazılmıştır. Bunlar arasında tıp ansiklopedisi Eghrazi Tibbiye dikkat çekmektedir. ⁶⁰ Bu, yazarın kendi mesajına göre İspijabi Muratbeg Eli tarafından Hicri 1737’de (1737) Kaşgar’da Çağatay dilinde yazılmış kapsamlı bir tıp el kitabıdır. Yazar İspijabi, Qarabadin Qadiri ( Karmaşık İlaçlar Koleksiyonu ), Desturul İlaj ( Şifa El Kitabı ), Töhpe Khaniye ( Krala Katkı ) gibi eski kitapları ve Türk dilindeki diğer kitapları kullandığını belirtti . Bu kitap tıp teorisi ve pratiğinden oluşan iki bölüme ayrılmıştır. Teorik kısım hastalık nedenleri ve sağlık hizmetleri kavramlarıyla ilgilidir . Pratik kısım, 1500’den fazla karmaşık reçetenin tedavi, cerrahi, pediatrik hastalıklar, tedavi, hazırlama yöntemleri, kullanımı ve etkilerini kapsamaktadır. Ayrıca 1000’den fazla basit reçetenin açıklaması bulunmaktadır.

Egrazi Tebbiye, geleneksel tıbbın geniş çapta dağıtılan popüler bir eseriydi . Bu çeviri, Hotan kağıdına yazılmış, farklı zamanlara ait iki el yazmasının birleştirilmesi ve bunların güvenilir klasik eserlerle karşılaştırılması yoluyla hazırlanmıştır.

Modern dönemde, bilim adamı ve doktor Mevlana Hüseyinhan Tajally (1848–1927) Uygur tıbbının gelişimine paha biçilmez bir katkı yaptı.Başlıca eseri Tajally Nushiliri ( Tajally’nin Reçeteleri ), 20. yüzyılın ilk yarısında Kaşgar’da Çağatay’da yazılmıştır. Bu çalışmada tıbbi reçeteler, dozajlar, hazırlama yöntemleri, özellikleri, etkileri, doğası, kullanımı ve diğer maddelerle reaksiyonları açıklanmaktadır.

Dolaysıyla Türkistan tarıhının iki geleneğin süreksizliğini dikkate alarak anlamalıyız: Türkler ve eski Uygurlar, Hunnus’un göçebe kabilelerinin torunları ve İpek Yolu boyunca yerleşmiş vaha halklarının ataları, Soğdlular, Wusun ve Toharlar. Uygurların kültürü ve hekimliği, Uyguristan’da iki buçuk bin yıl boyunca yaşayan halkların gelenek ve bilgilerini bir araya getirmiştir. Göçebe Hunnus İmparatorluğu’nun ve iki Türk Kağanlığının geleneklerini, Sogdiana (Zhetysu), İran, Kuzey Hindistan ve Halifeliğin vaha kültürünün etkilerini içerir. Uygurlar, bu geleneklerle temas kurarak Hint-Avrupa Yunan ve Akdeniz kültür ve tıp mirasını benimsedi ve bunları önemli şekillerde bünyesine kattı. Başlangıçta yaptığımız tanımlamaya göre Uygur tıbbı, Yunan tıbbı ve klasik Yunan felsefesinden kaynaklanan bir takım sistematik felsefi öğretilere dayandığı için klasik tıp olarak değerlendirilebilir.

Modern Uygurlar Müslümandır ve aslında tarihlerinin bir parçası olan Göktanrı inancı, Maniheizm, Nasturilik ve Budizm’e sahip çıkmazlar. Uygurlar kendilerini, 8. yüzyılda Yağlakar (eski Türk, Jaylacar) boyu liderliğindeki kabilenin Uygur Hanlığı’nı kurmasından bu yana var olan birleşik bir etnik grup olarak algılıyorlar. 9. yüzyılda Hanlığın yıkılması, Tarım Havzası halklarının kendilerine Uygurlarla aynı adı vermelerinin temelini attı. Bu tarihten önceki tarihlerine dair bilinenlerin çoğu aslında halk masallarına ve efsanelere dayanmaktadır. Ancak tarihi araştırmamızda göstermeye çalıştığımız gibi Uygurlar, tarihlerini meşru bir şekilde M.Ö. Dolayısıyla kadim geleneğin kalıntıları yalnızca tek bir uygulamalı disiplinde, tüm Uygurların az çok aşina olduğu tıpta kalıyor.

Bu nedenle sonuç olarak, insanların kültürünün tamamının yaşatılması için tıbbi geleneklerin korunmasının önemini vurgulamak istiyoruz. Tıbbın bu rolü muhtemelen büyük tarihi şahsiyetlerin, savaşların sonuçlarının veya iklim ve doğadaki değişikliklerin halkların ve medeniyetlerin yükselişini ve düşüşünü belirlemedeki katkısından daha az önemli değildir. Gelişmiş kültürler her zaman bir tür ilaç üretirler. Ayrıca geleneksel tıbbın değerine ilişkin yenilenen anlayış, yeni bir etnik bilinç düzeyine yol açabilir.

İkinci sonucumuz ise, Uygurların tıbbi bilgilerinin, Avrupa’da 19. yüzyılda Aydınlanma çağından sonra ortadan kaybolan Yunanlıların, Romalıların, Bizanslıların ve bizzat Avrupalıların tıp alanındaki pratik bilgilerini Avrupa’ya geri getirmek için bir fırsattan başka bir şey olmadığıdır. . Bütünsel ve humoral bir tıp biçimi olarak bu tıbbi gelenek, henüz bilinmeyen birçok bilimsel veri akımını yeni modern tıpta birleştirmemize olanak sağlayabilir.

Kaynakça;

1)JA Dabbs-Çin Türkistanının Keşif ve Keşif Tarihi

Mouton , Den Haag, Hollanda ( 1963 )

2)IakynphOpisanie- Zhungarii ve Vostochnogo Turkestana v Drevnem ve Nyneshnem Sostoyanii

St-Petersburg, Rusya ( 1829 )

3)JP Mallory , VH Mair-Tarım Mumyaları: Antik Çin ve Batı’nın İlk Halklarının Gizemi

Thames & Hudson Press , Londra, Birleşik Krallık ( 2000 )

4)Uygur tıbbı, özellikle de Uygur Siddhasāra geleneği üzerine notlar

Asya Med , 3 ( 2007 ) , s. 308 – 322

5)Halmurat Upur-Yunan-Arap-Uygur Tıbbı

Acupress , New York, NY ( 2012 )

6)U. Halmurat , D. Dubrovin , A. Nurmuhammat-Uygur Tıbbı, Modern Humoral Teori ve Tedavi Kavramı

Rhythm-Press , St-Petersburg, Rusya ( 2010 )

7)Reşit Rahmeti Arat-Zur Heilkunde der Uyghuren (Uygurların Tıbbi Uygulamaları) Berlin, Almanya

8)Sidik Rahmat , Muhtar Mahmut Muhammidi-Ünlü Uygur Doktorları(Kaşgar Uygur Yayınevi , Kaşgar- 1997)

KAYNAK : https://www.kooplog.com/iyanuygur-kulturel-mirasi-olarak-uygur-tibbi/?fbclid=IwAR0