Doğu Türkistan’da Uygurların vicdanı olarak anılan İlham Tohti 1964’de Doğu Türkistan’ın Kaşgar’a bağlı Artuş kentinde doğdu. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Kaşgar’da tamamladı. Daha sonra girdiği Üniversite sınavlarında derece ile başarılı oldu ve Pekin Merkezi Milletler Üniversitesi Hukuk ve Ekonomi bölümüne  kayıt olmaya hak kazandı.Yüksek öğrenimini tamamladıktan sonra  aynı Üniversitede Yüksek Lisans ve doktora yaptı ve Pekin Merkez Milliyetler Üniversitesi’ne  öğretim üyesi  (ekonomi doçenti) olarak atandı.

Dr. İlham Tohti,  bir yandan öğretim üyesi olarak çalışırken diğer yandan Pekin’de yüksek öğrenim gören Doğu Türkistanlı öğrencileri örgütleyerek sosyal ve sportif etkinliklere yönlendirdi .

Pekin’de yaşayan  etnik Çin vatandaşlarının temel ve yasal haklarını kullanabildiklerini ancak, ülkesindeki Türk asıllı Çin Vatandaşlarının bu haklardan hiç yararlanamadıklarını yakından gözlemledi ve  Uygurların da bu yasal ve  temel insani haklardan neden yararlandırılmadıklarını  hukuksal ve sosyal yönden araştırmaya ve  çareler aramaya başladı.

Bunun üzerine  Çin işgal yönetiminin Doğu Türkistan’daki   Uygurlara karşı bu adil olmayan farklı uygulamaların ileride etnik gerginlikler ve çatışmalara dönüşebileceğini  Çinli aydınlara ve merkezi yönetime yazılı olarak iletti ve bölgedeki uygulamaların eşit ve adil  yapılmasını talep etti.

Ayrıca,kaleme aldığı yazılarda Çin yönetiminin kendi anayaasası ve sözde Özerk bölge yasalarında Uygurlara ve diğer bölgede yaşayan etnik Türk halklarına verildiği iddia edilen ancak pratikte verilmeyen temel insanı ve yasal haklarının Uygurlara ve diğer halklara da verilmesini talep etti. Kurduğu uyghurBiz.com adlı bir haber sitesi ile bu konudaki taleplerini Uygurca ve Çince başta olmak üzere  çeşitli dillerde  yayınlayarak Çin  halkı ile uluslararası toplumun dikkatine sundu. Ayrıca, Çinli aydınlar, Bilim adamları sanatçılar ve entellektüeller  başta olmak üzere Pekin’de bulunan batılı medya temsilcileri ve  Tibet başta olmak üzeri çeşitli  Çinli olmayan toplumların temsilcileri ve aydınları ile temas kurarak Uygur sorununu  çözümü noktasında onların bilgisine  sundu ve  katkılarını talep etti.  Çin yönetimi bu arada kendisini yakından takip ediyor ve her hareketini  izliyordu.2010 yılında Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmalar Enstitüsünce düzenlenen Türk Dünyası  Etkinliğine davet edildi.Ancak,pekin hava alanında alıkonularak Türkiye’ye gelmesi engellendi.

Çin yönetimi kendisine yönelik baskı ve zulümlerini  günden güne arttırıyor  ve  gözetim ve takip günden güne arttırıyordu. Önce yönettiği UygurBiz.com haber Sitesi kapatıldı yurt içi ve dışındaki seyahatleri engellendi

En sonunda, 15 Ocak 2014’te Pekin’deki evinde Çin polislerince evi kuşatılarak kendisi ziyarete gelen 70 yaşındaki Annesi ile birlikte elleri kelepçelenerek ve kötü  muameleler yapılarak  göz altına alındı ve kendisinden 6 ay  boyunca hiç bir haber alınamadı.  Daha sonra   Urumçi’deki bir sözde Halk Mahkemesi tarafından  23 Eylül 2023 günü  yapılan karar duruşmasında “Ülkeyi Bölmek- Uygurları Etnik Milliyetçiliğe ve ayrılıkçılığa  Kışkırtma ” suçlamaları  ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.

Tepkiler Çiğ Gibi

ÇKP güdümündeki Çin mahkemesinin bu kararına Türkiye başta olmak üzere batılı onlarca ülke  sert şekilde tepki gösterdi ve yargılamanın  kurallara aykırı  ve verilen cezanın  adil olmadığı belirten açıklamalar yaptı. ve kendisinden serbest bırakılmasını talep ettiler. Halen Urumçi’deki 2 No.lu Cezaevinde   tutulmakta ve ailesi ile hiç görüştürülmemektedir. Çin hükümeti sağlık durumu hakkın  hiç bir bilgi vermemektedir.

Türk Milleti  Ve  Uluslararası Toplum Kendisi  Unutmadı

Uygurların Vicdanı Dr.İlham Tohti  tutuklanarak mahkum edilmesinden sonra uluslararası toplum kendisini hiç unutmadı.Sivil Toplum kuruluşları   adına  çeşitli toplantılar düzenleyerek ve açıklamalar yaparak kendisinin bir an önce serbest bırakılmasını Çin yönetiminden talip etmeyi sürdürdüler.

Dr.Ilham Tohti İnsiyatifinin  etkin  girişimleri ve  Dünya Uygur Kurultayı başta Doğu Türkistan STK.larının  çalışmaları sonucunda  Türkiye başta olmak üzere bir çok ülkeden Sivil Toplum kuruluşları kendisine bir çok ödüller takdim ederek kendisini  unutmadıklarını  ve değerli desteklerini göstermişlerdir.

Dr.Tohti’ye şimdiye kadar verilen ödüller şunlardır :

1-   Ekim 2014 – Uluslararası Türkçe Konuşan Ülkeler Gazeteciler  Derneği Bartın Türkiye İsmail Gaspralı Gazetecilik Ödülü

2-  Mayıs-2015 ABD, Uluslararası Gazeteciler Örgütü  Barbara Goldsmith Özgürlük ve  Edebiyat ödülü

3- 2016  Almanya  Martin  Allen  İnsan Hakları Ödülü (2016)

4- Ekim 2018  Türkiye Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Turan Yazgan Büyük Ödülü

5- 2019 Çek Cumhuriyeti  Vaclav Havel İnsan Hakları Ödülü

6- 2019  Avrupa Parlamentosu   Sakharov Özgürlük Ödülü

Ayrıca 2020’den itibaren kendisi Nobel Barış Ödülüne aday gösterilmektedir.

Dr. İlham Tohti’nin  ABD’de yaşayan kızı Cevher İlham şimdiye kadar ABD  Dış İşleri  eski Bakanı Pompeo  başta bir çok devlet ve hükümeet yetkilisi tarafından kabul edilmiş ve Dr.Tohti’nin cezasının kaldırılması  için yardımları talep edilmiştir

ABD Kongresi Çin İşleri Yürütme Komitesi Dr.Tohti’nın mahkumiyetinin  8. yıldönümünde bir açıklama yapmış ve kendisinin bir an önce serbest bırakılması için Çin yönetimine çağrıda bulunmuştur.

Değşik Siyasi Partilere mensup  Milletvekilleri TBMM.’de söz alarak Dr.Tohti  meselesini gündeme taşımış ve kendisinin bir an önce serbest bırakılması için Çin’e çağrıda bulunmuştur.

TBMM. İnsan Hakları  İnceleme Komisyonu Başkanı  İstanbul Milletvekili Mustafa Yeneroğlu açıklamalar yaparak Dr.Tohti’nin serbest bırakılması çağrısını tekrarlamıştır.