UYGURLARIN ÖZELLİKLERİ, UYGUR KAĞANLIĞININ KURULUŞU VE TARİHTEKİ ÖNEMİ

Uygurlar ; ilk yerleşik hayata geçerek Türk kültür ve medeniyetinin temellerini atan ve  en eski devirlerde  Türk devletlerinden birini kuran bir Türk boyudur. Uygurlar, ilk kez 745’de Orhon bölgesinde Karabalgasun başkenti olan  Uygur Kağanlığını kurmuş ve yüksek bir kültür ve medeniyet  meydana getirmişlerdir. Ancak, bu  devlet  840  yılında  bir diğer Türk boyu olan Kırgizlarlar tarafından yıkılmıştır.  İlk Hükümdarları  Kutluğ Kül Bilge Kağan, Moyen- Çor Kağan ve Bögü Kağan’dır. 840 yılındaki yıkımdan sonra Uygurların büyük bir kısmı  Orhor Vadisinden göç etmişlerdir. Göç edenlerin bir bölümü güney bölgesinde Kansu Uygur devletini  batıya gidenler ise Doğu Türkistan’in Turfan Bölgesinde İdikut Uygur devletini kurmuşlardır.

UYGUR HABER VE ARAŞTIRMA MERKEZİ(UYHAM)

Uygurlar önceleri Ötüken’de (bugünkü Moğolistan), daha sonra Uluğ Türkistan
denilen Orta Asya’nın değişik bölgelerinde  yaşamışlar ve devletlerini de kurmuşlardır.
Uygurların büyük bir çoğunluğu, bugünkü Doğu Türkistan’da yaşamaktadır. Kaşgarlı Mahmud’un  Uygur adı ile  ilgili verdiği bilgi daha çok halk etimolojisine dayanır.

Uygurlar’dan bahseden Çin kaynakları, onları Hunlar’ın soyundan  geldiğini  ve  Huiho (uçan şahin) adıyla kaydetmişlerdir.  Uygurlar, diğer akraba kavimlerle birlikte Dokuz Oğuz – On Uygur diye isimlendirilirler. IV-V. yüzyıllarda Toba Devleti zamanında Töles adını aldılar.
Çinliler’e göre Uygurlar  çok kalabalık bir topluluk değildiler, fakat çok kabiliyetli ve  cesur bir halktı.Yüksek tekerlekli(Kao-Chih) adı ile büyük arabaları vardı. Bu arabaları  savaşlarda ve göç ederlerken  maharetle kullanırlardı.  Selenga ve Orhon nehirlerinin kıyılarında oturan  Töles aymakları  Göktürk devletini kurunca onların egemeneliğini tanıdılar. Baykal gölünün güneyindeki bozkırlarda  iç işlerinde özgür olarak hayatlarını sürdürdüler. 7.yüzyılda Göktürkler Çinlilere yenilince Töles Birliği de dağıldı.

UYGUR DEVLETİ KURULUŞ DÖNEMİ
Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur Kağanı Kutluk Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747’de öldü. Yerine oğlu Moyen-çor (747-759) kağan oldu. Moyen-çor’un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği “bengü taş”‘tan izlemek mümkündür. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında  konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası  gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Nehri havalisindeki  Kırgızlarla, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler’le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler’le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasında  belirtilen Sekiz Oğuzlar’ın Göktürkler’in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları  denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.681-744 yıllar arasında faaliyet göstermiş bir Türk devletidir.

UYGUR DEVLETİ HÜKÜMDARLARI ŞUNLARDIR ;

1. Kutlug Bilge Kül Kağan (745 – 746)
2. İl-Etmiş Bilge Bayınçur (Moyunçur) Kağan (746 – 759)
3.  İl-Tutmuş Alp Külüğ Bilge Kağan (759 – 780)
4. Alp-Kutluğ Bilge Kağan (780 – 789)
5. Taras Külüg Bilge Kağan (789 – 790)
6. Oçur Kutluğ Bilge Kağan (790 – 795)
7. Alp-Uluğ Kutluğ Bilge Kağan (795 – 805)
8. Ay-Tengri’de Kut-Bulmuş
9. Tengri’de Kut Bulmuş Küçlüg Bilge Kağan
10. Alp – Külüg Bilge Kağan
11. Üge Kağan (839 – 845)
12. Bilge Bayınçur (II.Yoyunçur) Kadır Han (845 – 885)
13. Tabgaç Oğulçak Kadır Han (885 – 940)

UYGUR DEVLETİNİN TÜM ÖZELLİKLERİ

• Uygur Devleti’nin ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kağan’dır.
• Ötüken’de Ordu-Balıg (Kara-Balasagun) Selanga Irmağı çevresinde kurulmuştur.
• Karabalgasun Uygurların başkenti olmuştur. Uygurlar yerleşik hayat düzenini benimsemiş olmaları dolayısıyla Hunlar ve Göktürklerden farklı bir özelliğe sahiptirler.
• Uygurlar siyasi başarılarından  daha çok, kültürel ve medeni faaliyetleriyle tanınırlar.
• Yerleşik hayata geçmeleri ile tarım, sanat ve ticarette ilerlemişlerdir.
• Uygurlar ilk defa din değiştiren Türk koludur. (Böğü Kağan Çin’e yardım için gittiğinde ülkesine dönerken beraberinde dört Mani rahibi de getirmişti. Türkler arasında bundan sonra Mani dini yayılmaya başladı.
• Manihizmin, hayvansal gıdalar yenmesini yasaklaması savaşçılık duygusunu zayıflatıp, Uygurların hayat anlayışında büyük değişiklikler (bilgi yelpazesi.net) meydana getirdi.
•  Ticaretle uğraşan Uygurlar, Hint, Tibet ve   orta Türkistan bölgesinde(Maveraünnehir= Amu Nehriniin kuzeyinde )  yaşayan  halk ile sıkı ilişkiler içinde bulunmuşlardır.
• Mani ve Buda dinine ait tapınaklar yapmışlardır ve mimaride gelişme  göstermişlerdir. Bu alanda Hint ve İran sanatı etkisinde kalmışlardır.
•  Tarım için  zamana göre bir çok modern su  Kanallar açarak  ekstansif (teknik Tarım)  tarım yapmışlardır.
• Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır.
•  Uygurlar ilk matbaa’yı  ve kağıt yapımı ile kitap basma tekniğini  bulmuşlardır.
• Uygurlar dünya kültür  ve medeniyet tarihinde önemli  rol oynamışlar ve çok özel bir yere sahiptir.
• Bilge Kağan’ın kendi adına diktirdiği Karabalgasun adlı anıtları  bulunmaktadır.
• Kırgızlar 840 yılında Uygur Devleti’ni yıktılar. Bu yenilginin ardından  dağılan Uygur toplulukları güneye doğru hareket ederek Yeni Uygur  devletlerini kurmuşlardır.
• Bu devletler;  Sarı ırmak vadisindeki Kansu Uygur Devleti ve  Doğu Türkistan’in Turfan bölgesindeki İdikut Uygur devletleridir.

UYGUR ALFABELERİ
Uygurlar Rum, Brahma,Tibet,Süryani,Soğa,Uygur,Mani alfabelerini kullandılar. Hind harfleri ile Budizm dinine ait Türkçe metinler Avrupalı
bilginler tarafından bulunmuştur. 629 yılında bu hurufati terkle milli Soğa  alfabesi Budist Uygurlar tarafından kullanılmıştır. Daha sonra Mani dinine  mensup olanlar Mani, Hristiyan Uygurlar da Süryani alfabesini kullandılar. Soğd alfabesini Türkler ilkin Karabalgasun abidesinde kullanmıştır. Bu abide  825-832 yılına kadar egemenlik süren Uygur halkının onuruna kazınmıştır.
Bu harfler önce Uygur hurufatı sayıldı. F.W.K. Müller ise Soğa alfabesi olduğunu ortaya koymuştur. Soğd harfleri Uygur harflerinin bir eşidir.  Uygur alfabası,  Soğd alfabesinin  daha da geliştirilmiş ve olgunlaştırılmış modern bir yazı şeklidir. Uygurlar  Soğdların ticari hayatında da çok  etkili rol oynamışlardır.

UYGUR DEVLETİNİN  YIKILIŞI
Uygur Devleti, Türk tarih sahnesinde yerleşik hayata geçerek şehir devleti kurma, ilim ve sanat alanında yaptıkları başarılı girişimlerle tanınsalar da
Maniheizm dinini benimsemekle savaşçı kimliklerini kaybetmişler bu durum  da onları dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı savunmasız bırakmıştır.  Son hükümdarlarının ölümüyle otoritesiz ve başsız kalan Uygur Devleti, Kırgız  saldırıları neticesinde zayıflayarak yıkılmıştır. Devletin yıkılmasının ardından Uygur halkının bir kısmı Moğol egemenliğine girmiştir.
Kaynak : www.haber7.com/egitim-ogretim/haber/3074055-uygur-devleti-tarihi-uygurlarin-ozellikleri-hukumdarlari-kurulusu-ve-yikilisi