UYGUR TÜRKÇESİ ÇALIŞMALARININ KISA TARİHİ

Türk tarihinde üstün bir medeniyet yaratarak hem Türk hem Dünya tarihinde yer etmiş olan Uygur Türklerinın kullandığı tarihi Uygur Türkçesiyle yazılmış metinleri okumak için Köktürk Yazısı, Uygur Yazısı, Soğd Yazısı , Mani Yazısı: Brahmi Yazısı , Tibet Yazısı,hakkında az da olsa bilgi sahibi olmak gerekir.

Yücel TANAY

Şimdi eski Uygur Türkçesi metinlerde kullanılmış yazılara kısa bir göz atarsak:
Köktürk Yazısı: Uygurların Orhun bölgesinden ayrılmadan önce birkaç belgede kullanmış oldukları alfabedir. (Irk Bitig, Taryat, Tes)Uygur Yazısı: Uygur belgelerinde en çok kullanılan yazıdır. Fakat ünlü ve ünsüz harf sayısı sınırlıdır. Türkçenin fonetiğine uygun bir alfabe değildir.Soğd Yazısı: Budizmle ilgili az sayıdaki yazmada kullanılmıştır.Mani Yazısı: Maniheizmle ilgili yazmaların bir bölümünde kullanılmış yazıdır.Brahmi Yazısı: Budizmle ilgili metinlerin yanı sıra tıp ve takvim metinlerinde kullanılmış bir yazıdır. Fonetik olarak gelişmiş bir yazıdır. Bu bakımdan dil araştırmaları için büyük önem taşır. Bu yazıda kapalı e, o, u, ö, ü farklı karakterlerle gösterilmiştir.Tibet Yazısı: Bu yazı da fonetik bir yazı sistemidir. Fakat bununla yazılan Uygurca metinlerden ancak 100 kadar kelime okunabilmektedir. Bu yazıda ı, i, o, u, ö, ü seslerinin her biri için ayrı bir karakter kullanılmıştır.
Doğu Türkistan’daki Uygur belgeleri üzerinde araştırma amacıyla yapılan ilk bilimsel seferler Finliler ve Ruslar aittir. 1898 yılında Otto Donner başkanlığında bir Fin heyeti Doğu Türkistan’a gitmiştir. Aynı yıl Klementz başkanlığındaki Rus heyeti de bölgeye gitmiştir.Macar asıllı İngiliz araştırmacı Aurel Stein 1900 yılında Yarkent, Hotan şehirlerinde yaptığı bilimsel geziden 12 sandık dolusu yazma eserle döndü. Bunu, Albert Gründel başkanlığındaki Alman heyeti takip etti. 1902-1903 yıllarında yapılan Turfan gezisinden 46 sandık yazma ile dönüldü. Asıl Uygur yazmaları, 1905’te Albert August von Le Coq başkanlığında yapılan gezide ele geçirildi. 1906’da Fransızlar, Paul Pelliot başkanlığındaki heyetle bu gezilerde katıldılar.Aurel Stein 1906’da ikinci kez bölgeye gitti. Kansu eyaletinin 15. Km. ötesinde yer alan Tun Huang (Bin Buda) mağaralarında eski yazmaların olduğunu öğrenmişti. Stein’in, bu mağaralarda ele geçirdiği 24 sandık dolusu yazmalar içinde Köktürkçe ve Uygurca olanlar da bulunmaktaydı (Sekiz Yükmek, Irk Bitig, Huastuanift, Anı Teg Orunlarta…bunların birkaçıdır.).Bu sırada, Fransız heyetinin başkanı Paul Pelliot da Turfan civarında araştırmalarını sürdürmekteydi. Pelliot, 1908’de Tun Huang’da meşhur Prens Kalyanamkara Papamkara (Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin) hikayesinin de içinde bulunduğu kıymetli yazmaları buldu ve Paris’e döndü.1909-1911 yılları arasında Rus Türkolog Malov da Doğu Türkistan’a gider. Bir Buda heykelinin altında Altun Yaruk’u bulur.1913-1914 yıllarında A. von Le Coq başkanlığındaki Alman heyeti birkaç bilimsel gezi yapmış, fakat bu sırada I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle Doğu Türkistan’da da durum gerginleşmiş bundan dolayı çalışmalar pek verimli olamamıştır.1913’de İngiliz araştırmacı A. Stein Tarım havzasında yeni araştırmalar yapmış ve bu geziden 1914 yılında 182 sandık yazma eserle dönmüştür.1914’ten sonra Doğu Türkistan’a bilimsel sefer düzenlenemedi. Gerek I. Dünya Savaşı gerekse Çin’de meydana gelen ihtilal dolayısıyla hükümetin yabancı araştırıcılara izin vermeyişi bilim adamlarının çalışmasını engellemiştir.
UYGUR TÜRKÇESİYLE İLGİLİ BAŞLICA YAYINLAR

Uygurcayla ilgili ilk çalışmaları, Klementz’in 1898’deki Turfan seferinde elde ettiği malzemeye dayanarak Radloff yaptı. (1899).Asıl önemli çalışmalar, F.W.Müller’in 1908’de başlattığı Uigurica dizisi ile başlamıştır.· F.W.K. Müller, Uigurica, I ABAW, Berlin, 1908· F.W.K. Müller, Uigurica, II, ABAW, Berlin, 1911· F.W.K. Müller, Uigurica, IIII, ABAW, Berlin, 1922Dizinin 4. Cildi, A. von Gabain tarafından tamamlanmıştır.· F.W.K. Müller-A. von Gabain, Uigurica, IV, ABAW, Berlin, 1931W. Radloff, 1909-1912 yılları arasında Uygurcayla ilgili olarak başlattığı Alttürkische Studien, adlı dizide altı kitap yayımladı.· Wilhelm Radloff, Alttürkische Studien, I-VI, St. Petersburg, 1909-1912 1911’de A. von Le Coq Mani çevresi metinleri ile ilgili 3 ciltlik önemli bir diziyi başlattı. · A. von Le Coq, Türkische Manichaica aus Chotscho, I, ABAW, 1912 (Türkçesi: Fuat Kösearif, Türkçe Mani Metinleri-I, İst.1936)· A. von Le Coq, Türkische Manichaica aus Chotscho, II, ABAW, 1919· A. von Le Coq, Türkische Manichaica aus Chotscho, III, ABAW, 1922 Aurel Stein’in, Tun-Huang (Bin Buda) mağaralarında bulduğu Köktürk harfli Uygur metinlerini ve bunlar içinde önemli dil malzemesi olan Irk Bitig’i V. Thomsen 1912’de yayımlar.· V. Thomsen, “Dr. M. A. Stein’s Manuscripts in Turkish ‘Runic’ Script from Miran and Tun-Huang”, JRAS, 1912, s. 181-227 Fransız gezi heyetinin başkanı Paul Pelliot, Tun-Huang’da bulduğu avadana ve jatakaların en tanınmışlarından olan Edgü Ögli Tigin ile Ayıg Ögli Tigin (Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikayesi)’i 1914’te yayımlar. · Paul Pelliot, “La Version ouigoure de l’histoire des Princes Kalyanamkara et Papamkara”, TP, XV, 1914, s. 225-272 Eser, Türkiye’de de yayımlanır. · H. Namık Orkun, Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcası, İst. 1940 Malov’un bulduğu ve Uygurcaya çevrilmiş en büyük metinlerden biri olan Suvarnaprabhasa-sutra’yı (Altun Yaruk) Radloff ve Malov birlikte yayımlarlar. · W. Radloff-S. Malov, Suvarnaprabhasa, St. Petersburg, 1913-1916 Saadet Çağatay, Altun Yaruk’tan iki parçayı incelemiştir. · S. Çağatay, Altun Yaruk’tan İki Parça, DTCF Yay., Ank. 1945 Japon Türkolog Toru Haneda, 1915’te Sekiz Yükmek’i yayımlar:
W. Bang-A. von Gabain, Türkische Turfan-Texte, I-V, SBAW, 1929-1931· W. Bang-A. von Gabain, Analytischer Index zu den fünf erstne Stücken der türkische Turfan-Texte, SBAW, 1931· W. Bang-A. von Gabain-R. Rachmati, Türkische Turfan-Texte, VI, SBAW, 1934· R. Rachmati, Türkische Turfan-Texte, VII, ABAW, 1936· A.von Gabain, Türkische Turfan-Texte, VIII, ABAW, 1954· A.von Gabain-W. Winter, Türkische Turfan-Texte, IX, ABAW, 1958· A.von Gabain, Türkische Turfan-Texte, X, ABAW, 1959 Mani dinine inananların tövbe duası olan Huastuanift üzerine çeşitli yayınlar yapılmıştır. · Wilhelm Radloff, Chuastuanift-das Bussgebet der Manichaer, St. Petersburg, 1909· von Le Coq, Dr. Stein’s Turkish Khuastuanift from Tun-huang, JRAS, 1911, s. 277-314 (Türkçesi: S. Himran, Huastuanift, Ank. 1941)· W. Bang, “Manichaeische Laien-Beichtspiegel” Le Museon, XXXVI, 1923, s. 137-242 1932’de W. Bang ve R. Rahmeti Uygur harfli Oğuz Kağan destanını yayımlarlar. · W. Bang-G.R. Rachmatı, “Die Legende von Oghuz Qaghan”, SBAW, 1932 (Türkçesi: Oğuz Kağan Destanı, İst. 1970) Uygurca metinlere ait ilk sözlük Ahmet Caferoğlu tarafından yayımlanır. · A. Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İst. 1934 A.von Gabain, 1941’de Uygur harfli metinlerin ilk gramerini yapar. · A. von Gabain, Alttürkische Grammatik, Leipzig, 1941 A.von Gabain ve Helmuth Scheel 1957’de Maitrisimit’in tıpkıbasımını yaparlar. · A.von Gabain-Helmuth Scheel, Maitrisimit, Faksimile der alttürkischen Version eines Werkes der buddhistischen Vaibhasika-Schule, Wiesbaden, 1957 (II, Berlin, 1961) Bu eser üzerine Şinasi Tekin doçentlik tezi hazırlamıştır. · Ş. Tekin, Uygurca Metinler II, Maytrısimit, Ank. 1976 R. Rahmeti Arat, 1965’te Uygur dönemi şiirini toplu olarak ele alıp incelediği çalışmayı yayımlar. · R. Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, İst. 1965 1970’te G. Hazai ve P. Zieme, Berlin’deki Turfan yazmalarına dayanan Berliner Turfantexte dizisini başlatırlar. Bu dizide şu eserler yayımlanır: · G. Hazai-P.Zieme, Fragmente der uigurischen Version des “Jingangjing mit den Gastas des Meister Fu”, BT I, Berlin, 1971· Klaus Röhnborn, Eine uigurische Totenmesse, BT II, Berlin, 1971· Semih Tezcan, Das uigurische Insadi Sutra, BT III, Berlin, 1974· P. Zieme, Manichaisch-türkische Texte, BT V, Berlin, 1975· G. Kara-P. Zieme, Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung, BT VII, Berlin 1976· G. Kara-P. Zieme, Die uigurischen des Guruyogas “Tiefer Weg” von Sa-skya Pandita und der Manjusrinamasamgiti, BT VIII, Berlin 1977· Şinasi Tekin, Maitrisimit Nom Bitig, BT IX, Berlin, 1980 1971’de James R. Hamilton, Paris’te Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikayesini yayımlar. · J. R. Hamilton, Manuscrits ouigours de Touen Houang-Le Conte Bouddhique du Bon et du Mauvais Prince en Version Ouigoure, Paris, 1971 (Türkçesi, JAMES RUSSELL HAMILTON: İyi ve Kötü Prens Öyküsü (çev.). Vedat Köken. Ankara 1998. XII+280 s.) Şimdiye kadar yapılan Uygurca yayınların mükemmel bir sözlüğü Klaus Röhrborn tarafından fasiküller halinde 1977’de Uigurisches Wörterbuch adıyla yayımlanmaya başlanmıştır. · K. Röhnborn, Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, I (a-agrıg), Wiesbaden, 1977, II, (agrıglan-anta), Wiesbaden, 1981, III (anta-asanke) Wiesbaden, 1981 (devam ediyor.) Bu dönemle ilgili son olarak Marcel Erdal’ın bir değerlendirmesini görmekteyiz.
Marcel Erdal, “Old Turkic”, The Turkic Languages, (Edited: By Lars Johanson and Éva Á. Csató), Routledge London, 1998, s. 138-158
Türkiye’de ise son zamanlarda yayımlanan bibliyografik çalışmalar, Uygurca araştırmalarının toplu bilgilerini içermektedir. · Semih Tezcan, “Uygurca”, TA, XXXII, s. 141-148· —————–, “En Eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe”, TTK XXIII, Ank. 1978, s. 271-323· O. Fikri Sertkaya, “Turfan Metinleri ve Yapılan Yayınları”, TM, XIX, İst. 1980, s. 309-334· ——————-, “Hun-Tuang Metinleri ve Yapılan Yayınları”, Türk Kültürü, S. 239 (Mart 1983), Ank. 1983, s. 139-144· ——————-, “Eski Türk Şiirinin Kaynaklarına Toplu Bir Bakış”, Türk Dili, s. 409, Türk Şiiri Özel Sayısı-I (Eski Türk Şiiri), TDK, Ank. 1986, s. 43-80· Bican Ercilasun, “İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı” Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. 4, İst. 1981, s. 441-448· ———————– “Uygur Edebiyatı” Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri, C. I, İst. 1985, s. 79-113,