İslamiyet’i sonradan kabul eden toplumlar, ilgili ayete dayanarak, Kuran’ı anlamak ve dinin gereklerini yerine getirebilmek için  kendi dillerine çeviri işlerine girişmişlerdir. Bunun en eski çevirileri Hz. Peygamber(SAV)  dönemine kadar  uzanmaktadır. İran kökenli ilk Müslümanlardan Selman-ı Farisi, Fatiha suresini Farsçaya çevirmiş, ardından  bunu Hz. Peygamberimiz  Efendimizin  görüşüne  sunmuş,  o da Farsça Fatiha süresi için olur vermişti.

Kuran-ı Kerim’in bütün bir kitap olarak ilk çevirisi ise Orta Asya kökenli  din bilginlerince, Türkistan’da  Farsça  olarak yapılmıştır. 10. yüzyıldaki  Farsça bu çeviriyi takiben de ilk Türkçe çevirisi de gerçekleştirilmiştir. 10.yüzyılda(Orta Çağ döneminde) da kitleler halinde İslam dinini kabul eden Müslüman  Türklerin yaptıkları ilk iş, yeni benimsedikleri dinin kutsal kitabını kendi dillerine çevirmek olmuştur. Bilinen en eski Türkçe Kuran çevirisi yaklaşık bin yaşındadır ve İngiltere’deki John Rylands kütüphanesinde korunmaktadır. Bu çeviri Kitap üç dilli olup Türkçe’nin yanı sıra Arapça ve Farsça metinleri de içeriyor. Türkçe ayetlerin dili, Göktürklerin kullandığı eski Türkçeye çok yakın olan Karahanlı Türkçesidir.

Prof. Dr. Aysu Ata, söz konusu Karahanlı Türkçesi  Kuran’ı  Kerimi Latin harflerine aktararak yeniden yayımlamıştır. Karahanlı Türkçesine çevrilen  en eski Türkçe Kuran’ı Kerim Türk Dil Kurumu(TDK) yayınları arasında bulabiliriz.

Türkistan’da Karahanlı Türkçesi  Kurani Kerim nüshası  Devletşah tarafından  1333 yılında İran’in  Şiraz kentinde  kopyaladığı Kurani Kerim, Türkçenin Oğuz-Kıpçak lehçelerinde yazılmış olup, bu kopy bugün İstanbul Türk İslam Eserleri Müzesi’nde korunmaktadır.

1363 yılında yine Türkistan’da  Harezm Türkçesiyle yapılmış bir başka Türkçe Kurani Kerim  ise, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi  eski eserler koleksiyonundadır.

Uygur/Özbek Çağatay Türkçesiyle yazılmış 1540’lı yıllara ait Türkçe Kuran yazmaları, hem Topkapı Sarayı’nda hem de Konya Mevlana Müzesi’nde bulunmaktadır. Rusya ve Özbekistan  müzelerinde, Orta Çağa tarihlenen Doğu Türkçesi ile yazılmış başka çeviriler de vardır.

Osmanlı devletinin ilk medreselerini kuran Orhan Gazi,  Kurani Kerimin Türkçeye çevrilmesi işleriyle de yakından  ilgilenmiş ve bazı  Kuran surelerin açıklamalarını hazırlatmıştı. Anadolu Beylikleri döneminde yapılan Türkçe Kuran çalışmaları, genellikle namazlarda okunan surelerin çevirileriydi.

Buradan şu anlam çıkmaktadır: Gerek Osmanlılar gerekse Anadolu’nun diğer beylikleri, inandıkları dini “anlayarak” yaşıyorlardı. Böylece Türkler Kurani Kerim’in  ve İslam’ın ne dediğini kendi dilleri olan Türkçe ile daha iyi anlayabiliyor ve gereklerini yerine getiriyorlardı.

Kurai Kerimin Surelerinin  çevirileri bir yana bırakılırsa, Kurane Kerim   tam bir kitap olarak Osmanlı Türkçesine ilk kez Yıldırım Bayezid döneminde çevrilmişti. Bursa Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan 1401 tarihli el yazması, Osmanlı Türkçesi ile yapılmış bilinen en eski Kuran çevirisidir. Türkler, Fatih ve Kanuni dönemleri de dahil olmak üzere, Türkçe çevirilerine  tarihi boyunca  sürdürmüşlerdir.

Erken Osmanlı döneminde Türkçe besmele “Başladum adıyla Tanrı ta’alanun ki rızk vericidür ve rahmet edicidür” biçiminde söyleniyordu. Yıldırım Bayezid döneminde Fatiha suresinin çevirisi ise şöyle yapılmıştı: “Şükr cemi âlemleri yaratan Tanrı’ya ki rızk vericidür rahmet edicidür. Din gününün padişahı sanga taparuz ve dahi sanga sığınıruz. Göster bize hidayet tevfikiyle doğru yolı…”

Besmele ve Fatiha suresinin çevirisinden anlaşıldığı gibi Osmanlı döneminde “Tanrı” sözcüğü ile Müslüman Türklerin hiçbir sıkıntısı yoktu. Tanrı sözcüğü, bilindiği gibi Hun ve Göktürk dönemlerinden kalma çok eski Türkçe bir addır. Türkler İslam’a geçtiklerinde bu adı terk etmemiş; gerek  Türkistanlı Din Büyüğümüz Önderimiz Hoca  Ahmet Yesevi, gerekse Anadolu’lu Yunus Emre, “Tanrı” sözcüğünü büyük bir  içtenlikle kullanmışlardı.

İber Yarımadasında 8.yüzlın ortalarında kurulan  Müslüman Endülüs Emevi devleti  zamanında , Avrupa’da  özellikle de İspanya’da  İslam  dinine olan yoğun ilgi Kurani Kerim  ahkamları ve Kurani Kerim üzerine yoğunlaşmasına   neden olmuştur.  İngiliz rahip ve diplomat Robert Ketton, 1140’lı yıllarda Kuran’ı ilk kez Latinceye çevirmiş ve bu çeviri

Matbaanın icadından kısa bir süre sonra basılmıştır. ilk matbu Kurani Kerim  1537’de Avrupa’da ortaya çıktığını görmekteyiz.

İtalyan matbaacı Paganini, Kuran’ı Kerimi  ilk kez Venedik matbaasında Arapça basmış ve  ardından Latince baskılar  de yapmıştır.

İslam dünyasındaki ilk matbu Kurani kerim baskısı  ise, Osmanlı coğrafyasında  Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’da kurduğu Bulak Matbaasında, 1841 yılında yapılmış ve  ilk  matbu Türkçe Kurani Kerim çevirisi olarak Müslüman Halkın   istifadesine sunulmuştur.

1908’de Meşrutiyet’in ilanıyla hız kazanan Türkçe Kuran çalışmaları, erken Cumhuriyet döneminde en parlak günlerini yaşamıştır.

Ülkenin çökmekte olduğunu gören Türk aydınları, 1912 yılında Türk Ocakları adıyla bir dernek kurmuştu. Türk Ocakları, erken Cumhuriyet döneminde Atatürk’ün himayesine girmiş ve Cumhuriyetin getirdiği yenilikleri Anadolu’da  Türk halkına duyuran bir  ana merkez olmuştu.  Türk Ocaklarının ilk başkanı Hamdullah Suphi’nin, Ankara Erkek Muallim Mektebi’nde 1923 yılında verdiği “Milliyet Düsturları” adlı konferans, genç Cumhuriyetin ve  Türk Ocaklıların  İslam dinini  kendi dilleri olan  Türkçe ile okuyup anlaması konusundaki  bakışını  şu sözlerle özetlemektedir ;

“Efendiler! Milliyetlerin doğmasında son derece yardımı dokunmuş bir hareket vardır ki, buna dini ıslahat namını verirler. Bazı Alman müellifleri çok haklı olarak ‘Dinî ıslahat hareketleri milliyet devrinin başlangıcıdır’ diye iddia ederler. Avrupa milletlerinin uyanmasına büyük nisbette yardım eden bu din hareketi, Protestan milletlerin Roma ile alâkalarını kesmeye sebep oldu; mabede anadilleri girdi. Çünkü Cenab-ı Hakkın Latinceyi, Almancadan, İngilizceden daha iyi anladığına veya daha fazla sevdiğine dair bir iddianın gülünç olduğunu anladılar…”

Yine bir Türk Ocaklı olan Ziya Gökalp, ünlü eseri Türkçülüğün Esasları’nda şunları  yazmaktadır : “Dinî Türkçülük, din kitaplarının ve hutbelerle vaazların Türkçe olması demektir. Bir millet, dini kitaplarını okuyup anlayamazsa, tabiidir ki dininin hakiki mahiyetini öğrenemez. Hatiplerin, Vaizlerin ne söylediklerini anlayamadığı  bir süreçte  yapılan  ibadetlerden hiçbir zevk alamaz. “

İmam-ı Azam hazretleri, hatta ‘namazdaki surelerin bile millî lisanda okunmasının câiz olduğunu’ beyan buyurmuşlardır. Çünkü ibadetten alınacak vecd, ancak okunan duaların tamamıyla anlaşılmasına bağlıdır…”

Cumhuriyet’in ilanından sonra  ilk Kuran mealini, 1924’te Cemil Said Bey yapmıştı. Latin harfli ilk Türkçe Kurani kerim  ise 1934’te Ömer Rıza Doğrul’un yayımladığı “Tanrı Buyruğu” adlı eseri olmuştur. Ancak, ne var ki bu çalışmaların tamamı özel kişilere ait olarak kalmıştır.

Türkiye Büyük Millet Meclisi(TBMM) devlet eliyle Kurani Kerimin Türkçe bir mealinin  yapılması kararını almıştır.  İşte bu karar sonucunda, Elmalılı Hamdi’ Efendi’nin toplam  9 ciltlik ünlü “Hak Dini Kuran Dili” adlı eseri ortaya çıkmıştır.

Cumhuriyet Yönetimi, “fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller”  yetişmesini istiyordu. Bu yüzden bilimi, sanatı, felsefeyi ve inancı ve İnsanı oluşturan her ne varsa, hepsini  Türk Milletinin kendi ana dili olan Türkçe ile  yapılmasına özen göstermiştir. Böylece  Kendi Ana dili Türkçe ile  Kurani kerimi  okuyan ve anlayan; aracılara ve istismarcılara  gerek duymayan uygar bir toplumun temelini atmıştır. Ancak “fikri köle, vicdanı köle, irfanı köle nesiller” yaratmak isteyenler dün olduğu gibi  her zaman olagelmiş ve  Türkçeyi  Türk Milletinin yaşamının her alanından dışlamak  isteyen  yanlış guruplar da her devirde  var olmuştur.