Hasan ERYILMAZ

Uygur Türkleri , Türk tarihinde ilk yerleşik hayata geçen, Türk Milletinin ilk kültür ve medeniyetini şekillendiren ve çağdaş anlamda  Uygur – Türk devletini kuran  oldukça kadim Türk boylarındandır.  Türk tarihinde ilk şehircilik, Mimarlık, din ve kültürünün temellerini atmışlar  bununla birlikte  çağdaş tarım  yapmışlar ve zamanı iqem yolunun ilk Kervancıları ve tüccarları olarak tarihe geçmişlerdir. Türk tarihinde ilk kere kent ve kasabalar kurmuş ve  ilk Türk mimari eserlerini   inşa etmişlerdir. Şehir hayıtı ve  kültürünü başlatmışlar  ve  18 harften oluşan ilk Türk alfabesi olan Uygur alfabesini buluş etmişlerdir.   Uygur Türklerinde tahsilli payı fazlaca yüksekti, Türeyiş ve Göç destanları Uygurlara ilişkin olup,  “Orta Oyunu” Uygurlardan gelmektedir. Gök Tanrı  inancını terk edip yabancıların  dinine kanan ilk Türk topluluğudur , Bögü Kağan zamanında Mani dinine girmişler ve sonrasında Karahanlılar zamanında islam dinini kabul ederek Türk tarihinin en en kuvvetli ve en görkemli devrini Türk Milletine hediye etmişlerdir.

Turfan Karizler ;   Uygurların buluşu Olan Bir Su Mühendislik Harikası Olan

Uygur Türkleri, Doğu Türkistan’ın Turfan bölgesinde ‘Kariz’  ismi verilen günümüzde de  büyük bir ilgi  ile karşılanan ve hala insanların  temel su ihtiyacını karşılayan  bir su mühendislik harikası olan  yer altı su yayınlarını inşa etmişlerdir.  ‘Turfan Karızları!’ diye adlandırılan  bu yer altı su kanalları Uygur Türklerinin dünya medeniyetine  oldukça  önemli  ve en büyük hediyesidir . Uygur-Turfan Karız Su Kanalları Doğu Türkistan’da Turfan bölgesinde  inşa edilmiş bir   yeraltı su şebekesi sistemidir.  Uygur/Turfan karizleri dünya medeniyet tarihinin en mühim buluşlarından biridir. Uygurlar, bugün  ekstansif yanı Modern teknikler kullanılarak   tarım  yapmışlardır.

Akupunktür : Uygur Türklerinin Buluşu  Olan Önemli Bir Tedavi Yöntemidir   

Uygurlar, ilmi anlamda tıpta birçok yeniliğe imza atmıştır. Akupunkturu tarihte  ilk kez bulan ve tedavide  kullanan yine UYGUR TÜRKLERİ’dir. Çinliler ise sonrasında  bu tıbbı tedavi yöntemini Uygurlardan öğrenerek geliştirmişler ve bugünkü  çağdaş tedavi yöntemi haline getirmişlerdir.  Akupunktur,  ortalama 5 bin 300 senelik bir geçmişe sahiptir. İç Moğolistan’da Duo Lun Qi harabelerinde, 1963 senesinde  yapılan arkeolojik kazılarda, taştan yapılma Aküpunktür  iğnesi  bulunmuştur. Arkeologlar ve tıp zamanı uzmanları, günümüzden 4 bin sene öncelerine ilişkin olduğu kabul edilen, yeşim(kaş)  taşından yontulmuş ve uçları sivriltilmiş  bu taş iğnenin ilk akupunktur iğnesi”Bianshi” olduğu  konusunda fikir birliğine varmışlardır.

Yapılan araştırmalarda bu taş iğne üstünde bulunan yazıların, eski Uygur  alfabası ile  olduğu ve Uygur Türklerine ait  olduğu tespit edilmiştir. Doğu Türkistan’da Turfan Şehrinin civarlarındaki Eski Uygur başkenti olan İdikut’da, Uygur harfleriyle yazılmış, vücuttaki akupunktur noktalarını  gösteren/belirleyen  resimlerin yer almış olduğu yazıtlar bulunmuştur. Ayrıca M.S. 50. yıllara ait olduğu  kabul edilen 2 bronz heykel de bu konudaki  görüşleri  desteklemektedir. Bu 2 bronz heykelin, Çinlilerden daha çok, oldukça Uygur Türklerine benzemesi ve o dönemde bronza biçim verilebilen tek medeniyetin sahibinin  Uygur Türkleri olması, akupunkturun evvela Uygur Türklerince uygulandığını ve eğitiminin verildiğinin kanıtıdır. Geleneksel ve tarihsel Uygur Tıbbı(Ananevi Uygur Tıbbı) Uygur Tababetinde Dört Etken, Dört Durum, Dört Mizac ve Dört Sıvı (Kan, Balgam, Safra ve Sevda) nazariyesi vardır. İşte bu Dört Tadu (Madde) ‘dan ibaret olan ilkel materyalizm düşüncesi temelinde oluşturularak rahatsızlıkların teşhisi ve tedavisi için dayanak sağlanmıştır. Günümüzde Uygur Tababeti, batı tıbbından değişik bir felsefe yardımıyla Vitiligo (Samyeli) hastalığı benzer biçimde tedavisi zor birçok hastalıkta büyük yeniliklere damgasını vurarak tıp dünyasının dikkatini çekmektedir. Kursi İmsak, Kursi İpar benzer biçimde müessir ilaçları 1997’den itibaren Amerika, Japonya ve Singapur piyasasında yerini almıştır. Uygur tababetine ilişkin 202 çeşit deva Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Farmakopisince (İlaç Rehberi) resmen onaylanmıştır .

Hastalıkların Müzikle Tedavi Yöntemi Bir Uygur  Türkleri  Buluşudur

Uygurlar, rahatsızlıkların tedavisinde müzikle terapi yöntemini de kullanmışlar. 3 bin  yıl önce  Gök Tanrı  dinine mensup olduğu çağlarda Kam, Pirhon(Pir Ahun) ve Bahşılar  kapalı bir mekanda  yakılan büyük bir ateş kümesinin çevresinde  hastaları  diğer  insanların desteğiyle ateşin çevresinde döndürerek  ilahiler ve şarkılar söylemek ve dans etmek sureti ile hasta tedavi seansları ve merasimleri icra etmişlerdir.

Uygurlar islamiyeti kabul ettikten sonrasında Bakşilar aynı şekilde  hastaları ateşin çevresinde döndürerek  yüksek sesle Kur’ani Kerimden ayetler kıraat ederek, Naat  Şerifler, Mevlütler ve  çeşitli Kasideler okuyarak ve Ahmet Yesevi Hazretlerinden Hikmetler okuyarak (Hikmeti Ezbere Okuyanlara Hikmet Han deniyor ve daha çok kadınlar arasında  ibadet niyetine okunur) tedavi etmeyi sürdürmüşlerdir.  Bu  hastaları tedavi yöntemine ise,”Pir Oynatmak” ismini vermişilerdir.

Uygurlar , Müslüman olduktan sonrasında İmam Buhari, İmam Tirmizi, İbn-i Sina, EbuNasır  Farabi, Fergani, Zimahşeri, Sekkaki benzer  o devrin  önde gelen  büyük Türk İslam  bilginlerinin eserleri ile İslam  Dünyasının  kütüphanelerini zenginleştirerek  bilim dünyasının ve alimlerin  dünya  bilim adamlarının  ufkunu  ve zihnini açmış ve onlara doğru ve bilim yolunu göstermişlerdir.

Uygur Türklerinde Din

Uygurlar,  tarih boyunca çeşitli denlere inanmışlardır. En eski Türk dini  ise, Göktangrıcılıktır. Daha sonraları ise sırası ile Manizm, Budizm, Nesturi Hristiyanlık ve son olarak İslam dinini kabul  etmişlerdir. İnanç ve din mevzusunda fazlaca hoş görülü olan Uygurların , Budizm ve Maniheizmin yanı sıra Nesturi Hristiyanlığı benimsemiş oldukları bilinmektedir. Hatta bugün Diyarbakır Keldanileri Piskoposluğu  kütüphanesinde Garatu-Uriyang (Hristiyan Uygurlar) padişahının kız kardeşi Orangul Sultan için yazılmış Süryanice el yazması İncil sayfaları bulunmaktadır.  Uygurların tarih içinde inandıkları ve kabul ettikleri dinler ise şunlardır :

Mani Dini(Manheizm) : Uygur Türkleri, Bögü Kağan zamanında  Manihaizm dinini kabul etmişlerdir. Bu din,  çok iyi ata binen,  ok atmada çok mahir olan ve aynı zamanda Mücadele/Savaş ruhu yüksek olan Uygur Türklerini yozlaştırmıştır.  Mani dini  Uygurların  ulusal ve tinsel değerlerini çökertmekten başka hiç bir işe yaramamıştır. Mani Dini: Avlanmayı, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bir dindi. Aynı zamanda Mani dini şehirli ve  bir tüccarların  dini idi. Bu yüzden  Maniheizm Uygurları yerleşik hayata alıştırmış ve savaşçı özelliklerini kaybettirmiştir.  Uygurlar içinde Mani rahiplerine «MOÇAK» adı verilmiştir. Mani dininin birtakım rahipleri zaman zaman birkaç yıl asla yerlerinden hareket etmezlerdi. Bazıları ise bu dini yaymak için durmadan geziyorlardı.  Uygurların Mani dini terimlerini Uygur Türkçesine çevirmeleri onlarda yüksek bir millet bilincinin bulunduğunun  göstergesi olmuştur.

Buda Dini(Budizm) : Uygurlar Manihezım  dininden sonra Buda dinini kabul etmişlerdir. Uygur Devleti Kağanları Budizm(Burkancılık)l dini kabul etmek suretiyle  Buda’nın köhne akideleri ile Uygur Türk boylarına yeni bir soluk vermek istiyorlardı. Bu Uygurlar için iman anarşisine giden yolu bütünüyle açmış ve beklenen dini refah ve barış  bir türlü temin edememiştir.

Nesturi Hristiyanlık : Uygur Türklerinin Nasturi Hristiyanlığa girmesinde  Büyük Türkistan’da  bu dini  daha önce kabul eden ilk göçebe Türk kabileleri Kereitler ve Öngütler etkili olmuşlardır. Uygur Türkleri arasında  Nasturiliğin yayılmasında  Kereit ve Öngütlerin (bu 2 Türk kabilelerinin) büyük tesiri  olmuştur.  Hatta Kereitler, Hristiyanlığı Moğol Kağanının  Sarayına ve ailesine  kadar yaymayı başarmışlardır. Mangu, Kubilay ve Hülegü Hanların anası Kereit prensesi olup bununla birlikte  inanmış ve çok gayretli bir Nasturi Hristiyan müridi  idi .  M.S.6 .yüzyıl   ortalarında eski Uygurlar içinde Nasturî Hristiyanlık dinine  mensup olanların sayısının bir hayli   fazla olduğu bilinmektedir.   Çin’in Tang sülalesi döneminde (635’te) Nasturi rahibi Alopen, İran  ve Doğu Türkistan üzerinden  Çin’in eski başkenti Chang’an şehrine gelmiş , Nasturilik Doğu Türkistan topraklarında yayılmaya başlamıştır. Daha sonraki yıllarda ise, Nasturilik Koço (bugünkü Turfan)  bölgesinde de müessir olmuş ve Yüen sülalesi döneminde genişleyerek Kaşgar, Yarkent, Kumul, Turfan, Urumçi, Hoten, Kuça ve Bariköl benzer biçimde bölgelerine kadar de  yayılmıştır.

Nasturilik, Uygurlar içinde uzun bir müddet müessir olmuştur. Nitekim 13. yüzyılda ipek Yolu’yla merkezi Asya’ya gezen İtalyan  Marco Polo,  ziyaret ettiği uğramış olduğu  Kaşgar, Kuçar  ve Yarkent başta olmak üzere Uygur kentlerinde de  Nasturilere rastladığını belirtmektedir.

Nasturilik ,Uygur resim  sanatını da  derinden  etkilemiştir. Nasturiliğin  bölgede yayılmasıyla beraber, batının  resim  sanatı Uygurlar  arasında yaygın ve bir sanat haline gelmiştir.

Uygurların İslam Dinini Kabul Etmeleri

Uygurların, İslamla tanışması 9.yüzyılın başlarında 840  yılında olmuştur. O zaman Karahanlı Hükümdarı olan Satuk Buğra Han 932 senesinde  islamiyeti kabul ederek Müslüman olmuştur.  Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han’ın islamiyeti kabul etmesi ile ile ilgili çeşitli mankibeler bulunmaktadır. Bunların içinde en dikkat çekici hikaye şudur : ” Karahanlı Hükümdarı Satuk  Buğra Han bir gece rüyasında peygamberimiz Hz.Muhammed(SAV.’ıi görür ; Peygamber Efendimiz kendisini İslamdinine girmesini söyler.  Sabah uyandığında de Müslüman olur ve Abdülkerim adını alan Satuk Buğra  Han, Kaşgar’da bulunan 300 Budist tapınağını Camiye çevirir. Daha sonrasında Tarım bölgesindeki Uygur şehirlerine  fetih seferler düzenler  ve  bu bölgelerin de Müslüman olmalarını sağlar. Bu dönemde Türkistan’daki’ Türk kavimlerinin büyük bir bölümü İslam dinini kabul ederek “İslam Medeniyeti” içinde bütünleşmişlerdir. Bununla birlikte Uygurları kendi kültür ve medeniyetlerini İslam Medeniyeti ile harmanlayıp  birleştirerek “Uygur İslam Medeniyeti” ismi  adı ile an parlak gelişimini yakalar.  Bu dönemde  başkent Kaşgar şehri Karahanlıların ve tüm Türkistan bölgelerinin  sosyal,  dini, siyasi  ve kültürel bir merkezi olmuştur.

Abdulkenim Satuk Buğra’nın İslamiyeti devletin resmi dini olarak  kabul etmesinin ardından  932 -1216 yılları arasındaki devre Doğu Türkistan’ın altın dönemi olarak bilinir. Yüzlerce Medrese, bir birinden güzel ve görkemli Camiler  ve diğer eğitim ve hayır kurumları  bir kısmı günümüze kadar gelebilen  bu devrin en önemli eserleridir. Kaşgar başta  karahanlı ülkesinin diğer kentlerinde bulunan  Medreseler ve diğer eğitim kurumlarına Türk-İslam dünyasının  dört bir yanından gelen öğrenciler öğrenim görmekte ve    islam ülkelerini aydınlatıyordu. Bu medreselerde  Türk islam dünyasının en önemli bilginleri  yetişmiştir.

Uygur Türkleri  Eğitim  ve Bilimde de Öncü Rol  Oynamışlardır

Karahanlılar döneminde  başkent Kaşgar “İkinci Buhara” olarak anılmıştır. Başkent Kaşgar’daki “Hanlık Medrese, Saciye Medereseleri, Eydgah Medresesi”, “Orda Aldı Medresesi”, “Beglik Medresesi”, “Çarsu/Çarşı  Medresesi” ve “Meyve Pazarı Medresesi”  başta olmak üzere  onlarca  yüksek bilim ve öğrenim kurumları  bu devirde kurulmuş ve günümüze kadar gelen  bilim  kurumlarıdır. Bunlardan Kaşgar’daki yüksek tedris konumunda olan “Saçiye Medresesi”, ”Hamidiye Medresesi”, “Mahmudiye Medresesi” benzer biçimde medreseler, yalnız  Uygur Türkleri’nin değil, Türk-İslam aleminin de mühim kültür ve öğrenim merkezlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Uygurlarda Dil, Edebiyat  ve Kültür

Uygur Türkçesi  Türkçenin Altay dil grubunun “Hakaniye”  kolundandır. İslamiyet öncesi Uygur edebiyatı Mani dini  ve Budizmin etkisinde kalan eserler vermiştir.  Manizm sürecinda  Uygur edebiyatının en mühim eserleri Huastuanift: Maniheizm’in öğretileri çerçevesinde yazılmış bir tövbe ve yakarış kitabıyla Irk Bitig: isimli 930 senesinde ve Köktürk harfleriyle kaleme yazılmış olan(Fal Kitabı), Manizm tesirinde yazılmış mühim bir metindir. İçinde dine ilişkin unsurlar bulunmakla birlikte  tamamen dinî bir yapıt değildir; bir fal kitabıdır. Budizm süreci(Burkancılık) süreci yazılan Kalyanamkara Papamkara, Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek isimli eserler, Budizm’i özetleyen dinî metinlerdir.

İslami dönemde   Uygur edebiyatının en önemli eserlerinin başında  Kaşgarlı Mahmut’in yazdığı  Divanû Lûgat-it Türk ile Yusuf Has Hacip’in  kaleme aldığı  Kutadgu-Bilig, Ahmet Yükneki’nin Atabet-ül Hakayık… benzer  eserler gelmektedir. Bu çok değerli altın kitaplar Türkçe’nin  Karahanlı lehçesi ve çoğu Uygur alfabası ile  yazılmıştır.Daha sonraları yazılan eserler  Türk tarihinin en önemli  Edip ve şairlerden Alî Şîr Nevâyî’nin Çahardivan’ı, Hemse’si,  İmam-ı Ebü’l-Fütuh Abdülgafur’un Tarih-i Kaşgar(Kaşgar’ın Tarihi) isimli  eser Uygur Türkleri ile Türkistan ülkesinin ortak baş yapıtlarıdır.  Uygur Türklerinin tarihte yarattığı parlak medeniyetler ve dünya uygarlık hazinesine yapmış olduğu katkıların tamamı Uygur Türkçesi’nin kuvvetiyle olmuştur.

Uygur  Türklerinde Yazı ve Alfabe

Eski Türklerin yazıda kullandıkları ikinci millî alfabe Uygur alfabesidir. Uygur yazısı, sağdan sola doğru yazılırdı. Alfabede 18 harf vardır ve harfler çoğu zaman birbirleriyle bitiştirilir. Uygur Alfabası VIII. yüzyılın ilk yarısında kullanılmaya başlamış,  kısa sürede diğer Türk kavimleri içinde da yayılmıştır.  Uygur alfabası yerine X. yüzyıldan itibaren  Arap alfabesine bırakmakla beraber  yine de kullanılmış ve  önemini  devam ettirmiştir.   Uygur yazısı Moğol hakimiyetinin kurulmasıyla (XIII. çağ)  tekrar  canlanmış ve  Moğolların resmî yazısı olmuştur.

Matbaa : Uygur Türklerinin Buluşudur  

Çok eski çağlardan beri Kağıt yapımı  ve baskı tekniği Uygurlarca bilinmekte idi. Baskı tekniğini (matbaa) ilk kullanıcıların Çinliler olduğu görüşü yanında, bir kısım araştırmacılar da matbaanın ilk  olarak  Uygurlarda kullanıldığı görüşündedirler. Uygurlar hareketli harfleri bulmuş ve  ağaç/tahta harfli matbaayı kullanmışlardır. Matbaanın, batıya yayılmasında Uygurların büyük etkisi  olmuştur. ( Avrupalılar, Moğollar aracılığı ile XIII. yüzyıldan sonra  matbaa ve  Uygur baskı tekniğinden haberdar olmuştur.) Alman  Gutenberg matbaanın mucidi değil, ancak  matbaanın geliştiricisidir.

Uygurlar, Avrupa’dan yüzyıllar önce  kağıt yapımını   biliyorlardı.  Araplar ise,  752  Talas savaşından sonra VIII. yüzyılda ele geçirdikleri  Çinli esirlerden öğrenmiş ve onlardan  yararlanarak   Semerkant’ ta bir kağıt imalathanesi kurmuştur. Kağıt yapımı ve matbaa, XI. yüzyılda Arap fetihleriyle İspanya’ya,  oradan da Avrupa’ya yayılmıştır.

İslam  öncesi Uygur  Türkleri Tarihine Genel Bir Bakış

Uygurlar, Göktürkler devrinde  Orhon bölgesinin yukarı Selenge   ırmağı dolaylarında  yaşamışlardır.  Uygur Türkleri On boydan meydana gelmiş olup, onun için  Dokuz Oğuz/On Uygur benzer biçimde de anılmışlardır. Uygurların başlarındaki idareciler, elteber (İltebir)  unvanını taşıyorlardı .Tarihçi Jean Paul Rouxa gore Uygurların soyları, Hiong-Nular’ın [Hunlar] ardılları olan Kao-Kiu Ting-Lingler’e (yahut Tö-Lolar, Tie-Lolar) kadar dayanmaktadır. Bilinen ilk Uygur Devleti, 744’te Kutluk Kül Bilge Kağan tarafınca  Orhon Vadisinde kurulmuştur. 840 yılına kadar (yaklaşık  100 sene) devam eden Uygur Devleti’nin sınırları; kuzeyde Baykal Gölü’nün kuzeyinden güneyde Tibet ve Çin Seddi’nin güneyine, batıda Seyhun (Siri Derya) Nehri’nden doğuda Mançurya’ya kadar uzanmaktaydı. Bugün, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı forsu üstünde bulunan ve tarihte kurulmuş on altı Türk devletini temsil eden onaltı yıldızdan birisi de Uygur Devleti’ne aittir. Bu ilk Uygur Devleti, 840 senesinde Kırgızlar tarafınca yıkılmıştır.Uygur evletinin dağılmasından sonra bu devletin  bünyesinden üç ayrı Uygur devlet çıkmıştır: Bunlar İdikut (Turfan) Uygur Devleti (840 – 1275)Gansu/ Kengsu Uygur Devleti ve Dunghuang Uygur devletleridir.

Uygur Türklerinin İslamiyet Dönemindeki  Tarihi

Uygurlar, Karluk Türkleriyle birleşerek (840 – 1213) ’de Karahanlı Devletini kurdular. Bu devletin sınırları Batı Türkistan’ın Yedisu, Seyhun Fergana bölgeleriyle, Doğu Türkistan’ın Cungarya, Yarkent, Taklamakan çölü, Talas, Çu, Kaşgar bölgelerini kapsıyordu. Daha sonrasında şark ve batı diye ikiye ayrılan Karahanlılar devletinin batı kolu 1133’te, Doğu kolu da 1221’de Karahıtaylar tarafınca yıkıldı.

Uygurlar, Moğollar, Kartuklar ve Türkeşler birleşerek 1209’da Karahıtay’ların hakimiyetine son verdiler. Bu kere ismen Cengiz Han’a tabi, ama hakikatte müstakil olmak suretiyle Doğu Türkistan’ın şimal bölgesinde Uygurlar, cenup bölgesinde Doğlatlar ismiyle, birer devlet kuruldu. 1514 yılında Doğu Türkistan’da egemenlik Doğlatlar’a mensup Saidiye’lere intikal etti. Merkezi Yarkent olan Kaşgar ve Hoten bölgesi başta Doğu Türkistan ve civarındaki bölgeleri içine alan topraklarda  Yarkent-Saidiye devletini, 1679’dan itibaren merkezi Kaşgar olan  Orta şark orjinli  sözde Hocaların Mezhep ağırlıklı   saltanatı takip etmiştir.  Seidiye Devleti, kurulmasından itibaren Hocalar’ın tesiri altında kalmıştır. 1674’e gelindiğinde ise Aktaglık ve Karataglık Hocaları’nın çekişmeleri doruğa ulaşmış ve Aktaglık Appak Hoca’nın V. Dalay Lama ve Kalmuklar ile yapmış olduğu ittifak  sonucunda  Seidiye Devleti yıkılmıştır.(1680)  Seidiye Devleti’nin Kalmuklar tarafınca yıkılmasından sonrasında, 1759’daki Mançu-Çin istilasına kadar sürecek olan Hocalar Dönemi başlamıştır. Bu devrin günümüze yönelik en büyük tesiri, Aktaglık ve Karataglık Hocalar arasındaki   taht catışmalar ara sıra birbirlerine karşı Çin ve/yada Kalmuklarla ittifak meydana getirecek kadar ileriye giden iktidar çekişmesinin, Doğu Türkistan’ı zayıflatması ve ülkeyi Çin’in istilasına  açık  bir  hale getirmesidir.

Uygurların Anadolu’da Kurduğu  devlet : Eretna Beyliği

Anadolu  Büyük Selçuklu  Devletinin zayıflayarak dağılması sürecinde İlhanlı Devletinde bir Üst rütbeli komutan olan  Uygur Türkü, Alaattin Eretna Bey Kayseri Merkezli olarak  Beyliklern döneminde  Anadolu’da  en geniş  sınırlara sahip olan  Eratna Beyliğini kurmuştur. (1326-1382)Alaattin Eretna Bey’in  Türbesi  halen Kayseri’de kendisinin inşa ettirdiği Köşk Medresesi  içinde bulunmaktadır.

Doğu  Türkistan’a Yönelik  İlk Mançur-Çin İstilası

Doğu Türkistan’da çıkan dahili kargaşalıklardan faydalanan Mançu sülalesi idaresindeki Çinliler 1757-1759 içinde Doğu Türkistan’ın kuzeyindeki Cungar  bölgesini 1760 yılında ise güneydeki Tarım bölgesini  işgal etmiştir. 1759’de  başlayan Çin işgali  1862  yılına  kadar süren 101  yıl boyunca   Doğu Türkistan’da   Çinli işgalcilere karşı  büyük çapta 42  kez bağımsızlık savaşı meydana gelmiştir.

Osmanlı Devletine Bağlı Kaşgariya İslam Devleti

1863’te Mehmed Yakup Bey, Kaşgar merkez olmak suretiyle devlet oluşturmayı başarmıştır. Bu devlet Abdülaziz’den istedikleri yardımı almışlardır. Mehmed Yakup Bey, en büyük desteği ise II. Abdulhamid tarafınca görmüştür.

Desteğe karşın kurulan devlet uzun ömürlü olamamıştır. Yakup Bey’in 1877 senesinde vefat etmesi üstüne Çin derhal Doğu Türkistan’a saldırmıştır. 18 Mayıs 1878’de Doğu Türkistan’ın tamamını işgal etmiştir. 18 Kasım 1884’te Çin imparatorunun direktifiyle 19. eyalet olarak Şin-cang (Xin Jian “Yeni Toprak”) adıyla direkt İmparatorluğa bağlanmıştır.

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti (1933-1937)

1931 senesinde Kumul kentinde istiklal mücadelesi neticesinde bölgedeki Çinlilere karşı zafer kazanılmış ve 12 Kasım 1933’te Kaşgar’da Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kurulmuştur.Hoca Hacı Niyaz cumhurbaşkanı duyuru edilmiştir.

Rus-Çin rekabetinden ötürü isyana yardımcı veren Rusya sonrasında kendi egemenliğindeki Türklere (Batı Türkistan) fena misal olacağı korkusuyla başkaldırı hemen sonra Çin’e yardımcı vererek kurulan devletin yıkılmasına destek olmuştur.

Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949)

Mücadele devam etmiş, 1944 senesinde Gulca’da Çinlilere karşı yeniden galip gelinmiştir. Ayaklanmaya destekleyen Rusya, Gulca’da 1944 yılı Ekim ayında Şarkî Türkistan Cumhuriyeti’nin kurulmasına destek olmuştur. Gulca, Tarbagatay ve İli şehirlerini içerisine alan bu cumhuriyet bölgedeki Çin kuvvetlerini yenmiştir. Ancak Rusya bu süratli gelişmelerden korkup bu Cumhuriyetin yöneticilerini Çinliler ile anlaşmaya zorlamışlardır. 1946 senesinde iki hükümet içinde 11 maddelik bir metin imzalanıp birleşik hükümet kurulmuştur. Böylece bu devlet de Rusya’nın negatif tutumu neticesinde ortadan kalkmıştır.

Doğu Türkistan Mao Önderliğindeki ÇKP.Ordusu Tarafından İşgal Ediliyor

Bu arada Mao Çin’e egemen olmayı başarmıştır. 1949 Eylül’ünde Doğu Türkistan’daki Çin birliklerinin komünist Çin hükümetine bağlılıklarını bildirmelerine üstüne Çin hiç bir askeri güç kullanmadan Doğu Türkistan’ı işgal etmiştir.

Çin’in isim değişikliği yaparak bölgenin Türklüğünü inkâr etmektir. ‘Böl ve yönet!’ taktiği çerçevesinde Doğu Türkistan’da yaşayan halkı 13 millete ayırarak bunlar için 10 ayrı muhtar bölge gerçekleştiren Çin; Uygur, Kazak, Kırgız, Tatar ve Özbekleri ayrı milletler olarak tanımlamıştır. Bölgeye ‘Sincan-Uygur Özerk Bölgesi’ denmesine mukabil Doğu Türkistan kendi kaynaklarının Çin anakarasına taşınmasına mani olamamaktadır. Uygur Özerk Bölgesi Komünist Parti komitesinin yürütme organı sürekli komitesinin 15 üyesinden ancak 3’ü Uygurken bu üyelerin idarî yetkileri yoktur.

Çin sömürgeciliğine karşı Uygurlar 60 den fazla ayaklanma çıkarmışlardır,Kaşgar,Turfan.Barın Gulca Urumçi ayaklanmaları Çin emperyalizmine karşı meydana getirilen ayaklanmalardır. Hem listeyi uzatmak aynı zamanda ayaklanmaların tarihini daha geriye götürmek mümkündür.

Günümüzde Doğu Türkistan  Ve Uygur Türklerinin  Durumu

Uygurların,bugün nüfusları büyük Çin kırım ve soykırımlarına karşın 35 milyonu geçmektedir,büyük çoğunluğu �’dan fazlası Sünni Müslümandır,yalnızca Çinin Kansu bölgesinde yaşayan’’ Sarı Uygurlar’’ Budisttir, rakamları 20 bin civarında olduğu tahmin ediliyor.Ulusal başlıkları ‘’Doppadır’’ Geleneksel yemeklerinin başlangıcında tandır ekmeği “Nan”gelir. Uygur erkeklerinin bayıla bayıla yediği Legmen de bu hamur harcı işlerindendir. Anavatanları Doğu Türkistan(Uygur özerk bölgesi) haricinde Batı Türkistanda,Kazakistan,Kırgızistan,Özbekistanda…mühim sayıda Uygur kökenli Türk vardır.Ayrıca Türkiye,Suudi Arabistan,Pakistan,Afganistan,Avrupa ülkeleri,Avustralya,Kanada ABD’de Uygur nufüsu bulunmaktadır.

Dünya ve Türk geçmişine büyük katkıları olan Uygur Türklerinin İlk tarih sahnesine çıkışlarıyla, Çin esaretine düşüşlerini özetlemek gerekirse söylemeye çalıştım. Tabii ki Uygur Türklerinin tarihten günümüze tarihleri ile alakalı sayfalarca kitap yazılır.Bu mevzu bir kitaba sığmaz.Bugün Doğu Türkistanın bağımsızlığı ideali Uygur Türkleri için istiklal ölüme seve seve gidecekleri mübarek bir davadır.Bunu eniyi Türkleri tanıdığı olan Çinliler bilir. Bu Türklerin sönmeyen ateşidir.Bu Ateş Doğu Türkistan bağımsız oluncaya kadar sönmeyecektir.

KAYNAKLAR:

1. Mehmet Atıf, Kaşgar Tarihi, 1911, s.11

2. BAO. Yıldız Evrakı, Kısım 33,Evrak No :1638

3. Hızırbek Gayretullah, Altaylarda Kanlı Günler, İst.,1996 4. China Year Book 1935. s.106

5. Mao Ze Dung, Seçme Eserler, C.5 ”Tibet deki Orduya Talimatlar.” 6. Mirza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi

7. Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi, c.8,İst, 1993, s.327 8. Meydan Larouse Ansiklopedisi C.21,s.212

9 .Hee-Soo Lee, İslâm ve Türk Kültürünün uzak Doğuya Y ayılması, T.D.V Yay.~ara1991 s.190-194

10. Türk Dünyası El Kitabı, C.l,T.K.A.E Yay, Ankara, 1992, s.61

11. Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 15, Mayıs-Haziran 1997, s.1026

12. Lester R.Brown, Haal Kane, (Çev. Nilgün Karaşağı), Yannı Düşünmek, s.36 13. Lester R.Brown, Haal Kane, a.g:e. ,s.29

14. Lester R.Brown, Haal Kane, a.g.e. ,s.27-28

15. Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 15, Mayıs-Haziran 1997, s.143

16)Uygur tababetinin kısca Tarihi Materyaller Toplamı: Çin Büyük Ansiklopedisi “Uygurlar Bölümü “hazırlama Kurumunun makalesi (29 Eylül,Pekin Sağlık Gazetesi)

17) “Şincang Uygur Tababetinin Kısaca Tarihi” – Wang Jende, Urumçi Sağlık Başkanlığı yayını I.kısım (Çinceden Uygur Türkçesine çeviren Veli Kurban).

KAYNAK : https://hascoding.com/makale/tarih/tarihten-gunumuze-uygur-turkleri-ve-dogu-turkistan-in-bugunku-durumu-hakkinda-bir-yazi?fbclid