27 Eylül 2019, Hotan Eyaleti, Kerry County’nin nehir kenarındaki köyünün sakinleri için tarihi bir gündü. Çin hükümetinin emriyle düzinelerce kamyon, nehir kıyısındaki son 114 evsiz köylüyü yeniden yerleştirme görevini tamamladı ve binlerce yıldır Taklimakan Çölü’nün iç kısımlarında yaşayan 362 evsiz Uygur ailesini yeni bir yerleşim yerine taşıdı. .

Daryaboyi köyü, Kerry County Oasis’in kuzeyinde, Büyük Çöl’ün iç kısmında, güneyden kuzeye 365 km uzunluğunda ve doğudan batıya 96 km genişliğinde yer almaktadır. 1.300’ün biraz üzerinde bir nüfusa sahip olan bölge, çok seyrek nüfuslu ve dağınıktır. Cevap verirler. Aslında “orada” dedikleri şey yürüyerek 2-3 saat sürecek 30-40 km’lik bir mesafe.

Yüzyıllardır nehir sakinleri bu dağıtma biçimine alışmış ve tüm köy esas olarak pastoralizmle uğraşmıştır. Bu süreçte, denizciler, Çin’in ortadan kaldırmaya çalıştığı eski kültürel kalıntıları, tozlu gelenekleri ve kumla kaplı tarihi eserlerini bulabileceğimiz kendi benzersiz kültürel özelliklerini oluşturdular. Bölgede yaşayan insanların kendine özgü dil gelenekleri, yemek kültürü ve kişilerarası bakış açıları dilbilim, antropoloji ve sosyoloji açısından incelenecek değerli materyallerdir. Ancak Çin hükümeti tarafından Daryaboyu köyünün dış dünyaya açılmasıyla birlikte Çin anakarasına ekonomik değer yaratmaya yönelik faaliyetler, Çin illerinden gelen kaşif ve turistlerin ziyaretleriyle sona ermiştir. Örneğin karayollarının yapımı, petrol sahalarının gelişmesi, tavşan, krizantem gibi değerli şifalı bitkilerin kazısı, geyik gibi vahşi hayvanların avlanması ekolojik dengenin ciddi şekilde bozulmasına neden olmuştur. Bu bozulmalar sonucunda nehir kıyılarının barışçıl yaşam dengesi bozuldu ve yaşam alışkanlıkları değişmeye başladı. Örneğin karayollarının yapımı, petrol sahalarının gelişmesi, tavşan, krizantem gibi değerli şifalı bitkilerin kazısı, geyik gibi vahşi hayvanların avlanması ekolojik dengenin ciddi şekilde bozulmasına neden olmuştur. Bu bozulmalar sonucunda nehir kıyılarının barışçıl yaşam dengesi bozuldu ve yaşam alışkanlıkları değişmeye başladı. Örneğin karayollarının yapımı, petrol sahalarının gelişmesi, tavşan, krizantem gibi değerli şifalı bitkilerin kazısı, geyik gibi vahşi hayvanların avlanması ekolojik dengenin ciddi şekilde bozulmasına neden olmuştur. Bu bozulmalar sonucunda nehir kıyılarının barışçıl yaşam dengesi bozuldu ve yaşam alışkanlıkları değişmeye başladı.

Yüzyıllar boyunca, Taklimakan’ın kum fırtınaları arasında doğal afetlere karşı dolaşan ve bir yiğitlik soy kütüğü oluşturan Daryaboy halkı, geleneksel Uygur kültürünün koruyucusu olarak, inatçı yüreklere umut bağlamış kahraman insanlar olmuştur. .

Bu kadim köy, çölde bir açık hava folklor müzesi gibidir ve bizim için soğuma sesi, büyüsünü henüz kaybetmemiş bir altın parçası, gerçek bir ulusal kimlik demektir.

Nehir kenarlarını binlerce yıldır tarihlerinde tutan önemli bir faktör de evleridir. Tarım Vadisi’nde bulunan ve tarihi 3-4.000 yıl öncesine dayanan antik kalıntıların yapısının daha sonraki dönemlerde nehir kenarında yaşayan halkların konut yapılarına benzemesine hayret ediyoruz. Yıkık evlerde bulunan bora, yün, ahşap ve kirecin analizine göre o dönemdeki kulübelerin direkleri yassı hıyardan yapılmış ve çatısı sazlarla kapatılmıştı. Tek katlı ev iki askıya ayrılmış, birinci katı bora ve selenyum, üstü keçe ile kaplanmıştır. Evin ortasına bir soba yerleştirilir. Bazı evlerin 3-4 kapısı vardır ve tüm evlerde kazan dairelerinin özel bir yeri vardır. Kazan evleri çoğunlukla stoklanmış balıkları ve tütsülenmiş ördekleri depolamak için kullanıldı. Bu tip konut yapısı günümüz nehir sakinlerinin konut yapısı ile karşılaştırıldığında, nehir sakinlerinin tamamı temelde satılık evler ve çift evlerde yaşamaktadır. Satılık evler üç tipe ayrılır: sonbahar, yaz ve kış. Tüm satışlar iplik veya tarakla kapatılır. Evin dört köşesine dört direk yerleştirilmiş, çatısı masif ahşap olup, üstü düz, kalın dallar ve sazlarla kaplanmış olup, çamur yapıştırılmamıştır. İç mekanlar, fırınlar, platformlar, havalandırma, gölgelik, askılar, raflar vb. düzenlenecektir. Evin ortasındaki alan oyulmuş ve tüm yıl boyunca ateş yakılmıştır. Satılık evler üç tipe ayrılır: sonbahar, yaz ve kış. Tüm satışlar iplik veya tarakla kapatılır. Evin dört köşesine dört direk yerleştirilmiş, çatısı masif ahşap olup, üstü düz, kalın dallar ve sazlarla kaplanmış olup, çamur yapıştırılmamıştır. İç mekanlar, fırınlar, platformlar, havalandırma, gölgelik, askılar, raflar vb. düzenlenecektir. Evin ortasındaki alan oyulmuş ve tüm yıl boyunca ateş yakılmıştır. Satılık evler üç tipe ayrılır: sonbahar, yaz ve kış. Tüm satışlar iplik veya tarakla kapatılır. Evin dört köşesine dört direk yerleştirilmiş, çatısı masif ahşap olup, üstü düz, kalın dallar ve sazlarla kaplanmış olup, çamur yapıştırılmamıştır. İç mekanlar, fırınlar, platformlar, havalandırma, gölgelik, askılar, raflar vb. düzenlenecektir. Evin ortasındaki alan oyulmuş ve tüm yıl boyunca ateş yakılmıştır.

Sven Hedin

Lop bölgesindeki sözde Lopnur halkı, Tarım, Konchi ve Cherchen Nehri vadilerinde bulunur, ancak kendilerine “Loptuk” diyenlerin alışkanlığında, üç tür ev vardır: duvar evler, bitişik evler ve kamış. evler. Yapışkan ev tamamen sazdan yapılmıştır ve evin içi ve dışı saman kiline batırılmıştır. Torus ve kapılar tamamen kamıştan yapılmıştır.

Nehir kıyısındaki başlıca kır çiçekleri sazlık, kenevir, kütük ve yulaftır ve nehir kıyısındaki insanlar bu bitkileri konut, yakıt, giyim ve balıkçılık için kullanmıştır. Reed-Lopnur bölgesinde insanların hayatında önemli bir bitki vardır ve yerel mokasenler kamışa “kamış” derler.

İsveçli arkeolog Sven Hedin, 1899’dan 1902’ye kadar Orta Asya’ya yaptığı sefere dayanarak 1902’de dört ciltlik Orta Asya Yolculuğunun Bilimsel Bildirilerini yayınladı. Kitabın “Lopnur” ve “Tarım Nehri” başlıklı bölümleri, Sven Hedin’in 1899’da günümüz Nehir Bölgesi olarak bilinen kum tepeleri arasındaki bölgeyi nasıl keşfettiğini ve keşfettiğini detaylandırıyor. O sırada Sven Hedin, Chigalik House, Alkatik Cheke ve Yurt Chapkan gibi köylerde yaşayan Uygurların satışı hakkında yorum yaptı. Taklimakan resimleri arasında yöre halkının fotoğraflarına da yer verdi. Bu materyaller, Uygur etnografyası araştırmalarında bize ilk elden kaynaklar sağlamaktadır.

Macar doğumlu İngiliz arkeolog Aurel Stein de Hindistan’ın Kalküta kentinden ayrıldı ve 1901’de Daryaboy köyüne geldi. Uygur liderler tarafından yönetilen Girne Nehri boyunca antik Kara Dong şehri ve Niya kalıntılarının aranmasına katıldığı düşünülüyor. Avril Stein, kalıntılarda bulunan bazı halı ve sarayların, Doğu Türkistan evlerinin verandalarındaki halılarla birebir aynı boyutta olduğuna dikkat çekti.

Sven Hedin’in keşif gezisinde, satılık evin yapımında sazlıkların yanı sıra ahşabın da kullanıldığı, yerel dilde evin köşesinin “tilki”, çatı kirişlerinin “baraj”, üzerindeki ahşapların kullanıldığı belirtiliyor. “kayışlar”, ona paralel dar keresteler, “dar” kereste ise ahşabın “kalkan” ve daha küçük ahşabın “ahşap” olarak adlandırıldığı bilgisini alabiliriz. Sven Hedin ayrıca bir buçuk asır önce satış evindeki evin sahipliğini detaylandırdı ve tarif etti: Evin ortasında “soba” kazılıp inşa edilir, etrafı ahşaptan bir bariyerle çevrilidir ve bu bariyerlere “soba” denir; Dumanın fırından çıkmasını önlemek için pencere ve pencereleri sabitlemek yerine, simitte bir delik açarak bir “delik” açarlar; Doğrudan yere halı veya keçe koymaz ve kurdun başının tepesindeki kamış ve halılardan yapılmış “fıstık” olarak adlandırılır. Duvarın yanında, giysi ve battaniyeleri saklamak için kullanılan, yaklaşık bir buçuk metre yüksekliğinde “çekiç” adı verilen tahta bir kutu var. “Tekne”ye ek olarak, “Golma” adında bir balık ağı da var. Tekneye “sarılmak” denir. Ailedeki öne çıkanlar ve aksesuarlar arasında şunlar yer alır:

Mezarlıkta inceleme yapan Sven Hedin, harap durumdaki Croran kır evinin yıkıntı ve kalıntılarının günümüz Doğu Türkistan’daki sundurma mimarisiyle birebir aynı olduğunu vurguladı. Yıkıntılardaki evlerin yapısı açısından bakıldığında, tüm şehrin inşasının Doğu Türkistan’ın köy ve kasabalarındaki evlerin düzenine hala benzer olduğuna dikkat çekti. Yani o dönemde evlerin konumu, avlular, kervansaraylar ve bahçeler, çiçek tarhları veya tarım arazileri ile ayrılmış pazarlar ile 19. yüzyıldaki ile aynıydı. O zamanlar satılık evler, Doğu Türkistan pazarının dar sokaklarında kapanan ya da halının altına serilen kandiller gibi dokunurdu.

Taklimakan’da ev satmak, Uygurları uzak geçmişe ve şimdiki yaşam ortamına bağlayan en canlı penceredir. Ev satmak ise, Uygur halkının tarihsel olarak, dünya kültürünün gizemlerinin nesiller boyu gömülü olduğu Taklimakan Çölü çevresindeki meyve bahçelerinde yaşadığı tartışılmaz bir gerçektir. Tarım Vadisi’nin henüz izi sürülemeyen antik kalıntıları ve yapım teknikleri günümüze kadar devam etmiş, zarafet, kullanılabilirlik ve rahatlık Uygur ev kültürünün ve mimarlık sanatının canlılığını göstermektedir.

NOT : Uygur Türklerinin kültür ve Medeniyeti, Örf Adet,gelenek ve görenekleri ile ilgili  çalışmalar yapan Araştırmacı-Yazar ve  Halk Bilimci  Zülhayat Ötkür’ün Özgür Asya  radyosu kurumsal sitesinde ” Teklemakan’da Satma Evler ” başlığı ile yayınlanan yazısı tarafımdan Türkiye Türkçesine aktarılarak yayınlanmıştır.Sayın yazara teşekkürler