ÇİN’İN DOĞU TÜRKİSTAN’DAN SONRA DİASPORADAKİ UYGURLARA YÖNELİK TAKTİKSEL HEDEFİ

UYGUR HABER VE ARAŞTIRMA MERKEZİ (UYHAM)

Ondrej Klimes

( Çek Bilimleri Akademisi’nin Doğu Enstitüsünde, Çin ve Sincan siyasetine, propagandasına ve etnik politikaya odaklandığı bir araştırmacı. )

Giriş: Çin-Türkiye İlişkileri ve Uygur Türkleri Faktörü

Çin’in kuzey batı bölgesinde yer alan Uygur bölgesinde (Doğu Türkistan olarak ta bilinir) yaşayan 14 milyondan fazla Uygur, Kazak ve Müslüman Türk azınlıklara yönelik Çin yönetiminin baskı ve zulum uygulamaları sebebi ile Türkiye – Çin ilişkileri gerginliklere maruz kaldı. Çin’in Müslümanları ağır şekilde baskı yapması,mal ve mülklerine el koyması, onları kitlesel olarak toplama kamplarına hapsetmesi, yeniden Siyasi eğitim, zorla çalıştırma, gelişmiş teknolojileri kullanarak onları sürekli olarak sosyal kontrol altında bulundurması ve teknolojik gözetim, ana dillerini yasaklama, dini ve kültürel değerlerine yönelik kısıtlama ve yasaklamalar bu sebeplerin belli başlarını teşkil etmektedir. Türkiye’de epey uzun zamandan beri yaşayan ve en az ki 35.000 kişilik Uygur diasporası tarafından kurulan Uygur toplumunca kurulan ve bağlı kuruluşlara, STK.kuruluşlarının protesto eylemlerine ve siyasi lobilerinin serbest çalışmasına izin vererek sembolik olarak destek verdi. Bu yılın başlarında, popüler Uygur müzisyeni Abduréhim Héyit’in tutuklanarak Toplama kampına atıldığı ve burada hayatını kaybettiğine dair haberler üzerine Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Çin’in Uygur bölgesinde uyguladığı politikaları eleştiren bir açıklama yaptı. (Dışişleri Bakanlığı  , 9 Şubat;  Hürriyet  , 11 Şubat;  BM Web TV  , 25 Şubat).

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Temmuz ayında Pekin ziyareti öncesinde yaptığı konuşmalarırde Çin ile daha uzlaşmacı bir tavır sergiledi. (  CCTV  , 2 Temmuz). Eylül ayında İzmir’de de Çin-Türkiye Ticaret ve Yatırım İşbirliği Forumu’nda, Çin Büyükelçisi Deng Li (励 Türkiye) ve Türkiye Ticaret Bakanı Ruhsar Pekcan yaptıkları konuşmalarında karşılıklı ekonomik ilişkileri geliştirilmesi yönünde iradelerini biyen etti ve bu konudaki niyetlerini bir kez daha ortaya koymuş oldular. (  Xinhua  , 6 Eylül;  Cumhuriyet  , 8 Eylül). Bu ve benzer konuşmalarla Türkiye’nin iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi’nin Uygur sorunu ve Çin ile ilişkilerinde tavrını net olarak ortaya koymuş oldu AKP iktidarı Türkiye’nin Uygurlara destek konusunda Çin ile ekonomik ilişkilerin daha geliştirilmesine tercih etti .Buna paralel olarak siyasi bağların güçlendirilmesine öncelikli olarak karar vermiş oldu. Türkiye’nin sergilediği bu politika bu tavır Çin’in Sincan’daki yoğun baskısının daha çok artmasına ve Çin’in küresel politikasındaki tutumuna olumlu yönde yarar sağladı. Son 2 yıldan beri Çin’in Uygurlara karşı baskı,zulüm uygulamalarını daha önceki yıllara göre daha da yoğunlaştırdı.Bu durum ise Türkiye’deki Uygur diasporasının durumunu zaman içerisinde daha çok zorlaştıracağı tahmin edilmektedir.

Çin’in Uygurları Sindirme ve Zorlama Taktikleri

ÇKP, Doğu Türkistan Türklerinin sürgündeki milli ve hak arama hareketini , rejimin istikrarını tehlikeye atan en önemli siyasi güvenlik tehditleri olan “Beş Zehir” den biri (五毒, Wu Du ) olarak görüyor . [1] Çinli yetkililer geçmişte Uygur diasporasının sistematik izlenmesi ve tacizi ile uğraşırken, PRC güvenlik organları son zamanlarda yurt dışındaki Uygurlara karşı baskılarını daha da arttırmış durumda.  Bu adımlar arasında Uygurlara yönelik siyasi seferberlik kısmen ilan edilmiştir. Bunun en önemli uygulamalarından biri Tibet’teki ırkçı ve etnik ayırımcı, acımasız ve vahşi uygulamaları ile Tibet canisi olarak ünlenen Chen Quanguo adlı bir eski askerin Urumçi’ye ÇKP Bölgesel Genel Sekreter olarak atanmasıdır. ÇKP sekreteri olarak Ağustos 2016 yılında göreve başlayan Chen Quanguo Tibet’te uyguladığı baskı politikalarını derhal icraata koymuştur. ( Çin Özeti , 6 Şubat 2017; Çin Özeti , 21 Eylül 2017; Radyo Özgür Asya , 25 Ekim 2017).

Türkiye’deki Uygur diasporası büyüklüğü ve politik aktivizminin kapsamı itibariyle, Çin’in istihbarat operasyonlarının en önde gelen hedefi haline gelmiştir. Çin yönetimi, Doğu Türkistanlı aktivistlerin ülkelerinde yaşayan aileleri üzerinden onlara şantaj kurarak ve baskı yaparak Rehin olarak tutulan aile üyelerinin gözünü korkutmak suretiyle Uygur aktivitelerini engellemek istemektedir. Çin güvenlik birimleri tarafından Uygur diasporasının politik aktivizmini bastırmak, için onlardan spesifik bilgi istemek veya onları kendileri uzun süreli işbirliğine teşvik etmek için kullanılan yaygın bir tekniktir. İstanbul’da yaşayan birçok Uygur aktivist, yazar ve diğerleri ile yapılan görüşmelerde, Çin’in güvenlik elemanlarının kendileri ile doğrudan iletişim yoluyla direkt bağlantıya geçtiklerini belirttiler. Bu olayların bazılarında, temasa geçen kişilerin ülkelerine yanı eve dönmeleri için baskı yapıldı. Diğer durumlarda, kişi ya da diğer Uygurların Türkiye’deki faaliyetleri hakkında bilgi vermesi için baskı yapılmıştır: örneğin, bir kadın Çin güvenlik elemanının diasporanın siyasi durumu hakkında bilgi sağlaması için baskı yapma girişimlerinde bulunduğu ifade edildi. (Yazar Röportajı, 21 Mayıs)

Çin’in istihbarat elemanları bazı durumlarda, ülkelerinde yaşayan aile yakınlarının güvenliği, refahı veya ailelerinin endişeleriyle ilgileniyor gibi davranarak hedefi işbirliğine çekmeye çalıştı. Diğer zamanlarda güvenlik personeli, hedefin Xinjiang’daki evindeki aile üyelerine yapılan “ziyaret” sırasında sabit telefonla hedefle temasa geçti. Bu uygulamayla karşılaşan kişiler, bu taktiğin amacının, telefon görüşmesini görmezden gelmelerini önlemek ve ailesinin güvenlik personeli tarafından etkin bir şekilde rehin tutulduğunu açıkça ortaya koymak olduğuna inanıyordu. (Yazar Röportajları, Mayıs 2019) Uygur bir kişi , bir Çinli güvenlik görevlisinin, sosyal medyada yayınlanmasından kısa bir süre önce hedefi olan tutuklu aile üyelerinin videolarını göndererek temas kurmaya çalıştığını açıkladı. (Yazar Röportajı, 25 Mayıs) Diğer durumlarda güvenlik makamları, Xinjiang’daki akrabalarını tutuklama veya başka şekilde zulmetme tehdidiyle eve dönme hedefini ikna etmeye çalıştı ( RFA , 27 Mayıs).

Çin güvenlik örgütlerinin, aile üyelerini rehin tutarak Türkiye’deki Uygurları baskı altına alma veya şantaj yapma çabaları, genellikle uzun vadeli istihbarat işbirliği kurmayı amaçlamaktadır. Uygur diasporası üyesi birçok Uygur gerçekten Çin istihbarat ajanları için muhbir olarak hareket etmeye zorlandı. Genel kani bazı Uygur sürgünlerin yurtdışındaki diğer Uygurlara yönelik casusluk faaliyetlerine zorlandığını belirtiyorlar. ( RFA, 6 Şubat). Baskıya ve finansal motivasyonlara boyun eğmenin temel nedenlerinin bazıları Türkiye’de yaşayan Uygur sığınmacıların bireysel olarak uygun ikamet belgelerinin bulunmaması ve bu nedenle yasal çalışma iznine sahip olamaması, sağlık hizmetlerinden yararlanmama ve eğitim hizmetlerine erişememekten kaynaklandığı açıktır. İronik olarak, onlar da birer bilgi kaynağı olarak etiketlenme tehdidi ile baskı altında kalabilirler: Uygurlardan biri, Çinli elemanların ülkesinde yaşayan iki akrabasını tutuklamak ve onları fiziksel istismara maruz bırakmak ve kendisi hakkında Uygur topluluğu içinde bir söylenti yaymakla tehdit ederek kendileri ile işbirliğine zorladığını iddia etti.  (Yazar Röportajı, 11 Mayıs) Başka bir Uygur ise , Sincan’daki tutuklanması sırasında, belirli bir Avrupa ülkesinde Uygur diasporasının siyasi çevrelerine bağlı bir kişi olan ailesinin bir üyesine casusluk yapmak için nasıl baskı yaptığını anlattı. (Yazar Röportajı, 1 Haziran)

Uygur Diasporasına Yönelik Yasal Araçlar

Çin yönetimi, Türkiye’de Uygur diasporasının pasif ve yetersiz kalması için yasal araçları da kullanmaktadır. Türkiye ile Çin arasında iade anlaşması taslağı imzalandı, ancak onaylanmadı. [2] Bununla birlikte, bazı durumlarda Türk makamlarının , Çin’in onları gözaltına alma ve kendilerine iade etmesi taleplerine uyduğu açıkça görülmüştür. Medya kaynakları ve yazarın Türkiye’deki Uygurlarla yaptığı röportajlar, bu konuda birçok örneği ortaya koymuştur.

• Herhangi bir siyasi faaliyette yer almadığını iddia eden bir Uygur Türk makamlarının kendisini Ekim 2017 ile Kasım 2018 arasında göz altında tuttuğunu ve bu suretle kendisi hakkındaki Çin’in talebini yerine getirdiğini sözlü olarak bildirmiştir.  (Yazar Röportajı, 25 Mayıs)
• Uygur bir öğrenci, Nisan ve Mayıs 2019’da dört ay boyunca gözaltında tutulmuş ve sonra serbest bırakılmıştır. Daha sonra ise kendisinin yerel bir polis karakoluna düzenli olarak imza vermeye (check-in yaptırmak) mecbur bırakıldığını ifade etmiştir. (Yazar Röportajları, 19 Mayıs, 15 Ağustos)
• Bir Uygur aydını, 2018 sonbaharında iki ay ve 2019 baharında iki ay olmak üzere toplam 4 ay süre ile gözaltında tutulduğunu belirtmiştir. (Yazar Röportajı, 21 Mayıs)
• 2019’un Temmuz ayında iki çocuklu Uygur bir kadın Tacikistan üzerinden Çin’e iade edilmiştir. ( Euronews , 28 Temmuz).
• Ağustos ayında, bir Türk sınırdışı merkezinde en az dokuz Uygur göz altına alınmıştır.  Onlardan biri, Sincan’daki akrabalarının Çin makamları tarafından iade talebinde bulunan belgeleri imzalamaları için baskı yaptıktan sonra tutuklandığını belirtmiştir. ( DW , 12 Ağustos).

Türkiye’de yasa dışı olarak yaşayan veya Pasaportlarının ( seyahat belgelerinin) süresi dolmuş olan önemli sayıda Uygur, Türk makamları tarafından gözaltına alınma olasılığı nedeniyle özellikle travma geçirmektedir.  Türkiye’deki Uygurlar, kendilerini Türk hükümetinin Çin’e geri vermesi ve kendilerinin uzun süreli hapisle cezalandırıldıkları tehdidi dolayisiyle korku ve endişe duymaktadırlar.  [3] Bu tür çıkmazlar, Sincan’daki akrabaları ve diğer vatandaşların durumu Uygurların geçirdikleri travmaların şiddetinin artmasına sebep olmaktadır.

Sonuç

ÇKP parti devleti şu anda Sincan’daki Uygur, Kazak ve diğer etnik topluluklara Yükselen Çin ejderhası içerikli baskılar ve sosyal mühendisliğini sürdürme niyetinde görünmektedir. Türkiye’deki Uygur diasporasının büyüklüğü ve aktivizmi, Çin’i zorlayan ulusal imaj ve çıkarlar için tehdit oluşturmaktadır.  Çin güvenlik kuruluşlarının Uygur diasporasını korkutma ve siyasi olarak etkisiz hale getirme çabalarını bundan sonra daha da arttırması beklenebilir. Türkiye, bu ülkede yaşayan Uygur topluluğuna yasal statü kazandırmak için gayret göstermesi gerekir. Onların sıkıntılı durumlarını iyileştirmediği sürece Çin’in bu yöndeki baskı ve çabaları artarak devam edecektir. Onları sınır dışı etme endişesinden kurtulmalarını temin etmek, istihdam, sağlık hizmetlerinden yararlanma ve eğitime erişimini sağlamak ve genel durumlarını iyileştirmeden Çin’in Türkiye’de yaşayan Uygur diasporasına yönelik baskı ve taktiksel çabaları devam edecek ve Türkiye’de yaşayan Uygurların zaten zor olan pozisyonlarını daha da zorlaştıracaktır.

Gelecekteki siyasi yakınlaşmalara katkıda bulunan bir diğer faktör de, AKP hükümetinin günden güne büyüyen ve artan Çin ile her sahadaki bağlardır.  Bu, durum ise, AKP’nin gittikçe daha karmaşık olan iç politik duruşundan mesela partinin Haziran ayında yapılan seçimlerde İstanbul’daki iktidar kaybından kaynaklanıyor. Erdoğan hükümeti, son yıllarda Türkiye’yi sarsan ekonomik kriz den çıkabilmek için Çin’in yatırımları ve ve ülkeye gelen Çinli turist sayısındaki artışlardan motive olmak istiyor.  Çin yanlısı (yanı sıra Rusya yanlısı) Türk dış politikasının vektörü, ülkenin yakın zamandaki Rus S400 füze sistemini satın almasıyla bile örneklenen, ülkenin Batı hükümetleri ile giderek artan sıkıntılı ilişkileri nedeniyle daha da güçlenebilir. ABD Türkiye’yi F-35 programından çıkaracağını söylüyor. Ayrıca, Çin’in bir çok sahada çeşitli Türk siyasi şahsiyetleri ve iş adamları ile yakın angaje olmuş ve ilişkiler kurmuştur. Türkiye’deki Çin yanlısı eğilimler şu anda iktidarda olan parti ile münhasır değildir. Bu nedenle, Uygur diasporasının durumu, Türk siyasi aktörlerinin Çin’in siyasi taleplerine ne dereceye kadar istekli olduklarının bir göstergesi olacaktır.

Teşekkür

Bu metin kısmen Sinopsis.cz tarafından yayınlanan bir makaleden uyarlanmıştır . Yazar, yorum ve yardımlarından dolayı Jichang Lulu, Alex Joske, Andréa Worden, Mehmet Volkan Kaşıkçı ve diğer meslektaşlarına minnettarız. Bu makale için yapılar çalışma ve araştırmalar, Çek Bilimler Akademisi’nin Lumina Quaeruntur bursuyla finanse edilmiştir.

Ondřej Klimeš , Çek Bilimleri Akademisi’nin Doğu Enstitüsünde, Çin ve Sincan siyasetine, propagandasına ve etnik politikaya odaklandığı bir araştırmacı.

notlar

[1] Geriye kalan dört “zehir” demokrasi yanlısı eylemciler; Tayvan veya Tibet bağımsızlığının destekçileri (ÇKP tarafından tanımlandığı gibi, daha fazla özerklik ve kimliğin korunması için kampanyacıları dahil etmek üzere); ve Falun Gong üyeleri.

[2] İade sözleşmesinin taslak tasarısı, iki ülke tarafından Mayıs 2017’de Pekin’deki ilk BRI forumunda imzalandı. Taslak sözleşmede, amaç için veya zulme uğradığı için zulme eğilimli oldukları durumlarda iade edilmeyi reddetti. , din, milliyet veya siyasi görüş. Taslak anlaşma şu anda Türkiye parlamentosu tarafından onaylanmayı bekliyor (Türkiye Cumhuriyeti ile Çin Halk Cumhuriyeti arasında İade Etme Anlaşması, 13 Mayıs 2017; Türkiye Büyük Millet Meclisi, 5 Ekim 2019’da kabul edildi).

[3]  “İdeolojik Virüslerin Yok Edilmesi”: Çin’in Sincan Müslümanlarına Karşı Baskı Kampanyası, ”  İnsan Hakları İle İlgili Örgütü  , Eylül 2018, s. 4.  Oku-2019/11/01-CB-Sorun-PDF- 1.pdf (Ondrej Klimes)

https://jamestown.org/program/chinas-tactics-for-targeting-the-uyghur-diaspora-in-turkey/?fbclid=I

Etiketler: Çin » Din » Dünya » Eğitim » Ekonomi » etnik Çatışma » Genel » Görüş Yorum » insan hakları » Makale Analiz » Siyaset » Soykırım