Sincan Uygur Özerk Bölgesi (SUÖB) olarak adlandırılan Doğu Türkistan bölgesi, tarihi İpek yolunun önemli güzergâhlarından birisi üzerinde bulunmaktadır. SUÖB, Çin’in askerî güvenlik, ekonomik gelişim ve jeopolitik çıkarları açısından çok önemli olmanın yanı sıra, enerji güvenliği ve enerji kaynaklarına erişimi açısından da stratejik önemi haiz bir bölgedir. Çin, özellikle son yıllarda, Kuşak ve Yol Girişimi’nin hayata geçirilebilmesi ve uzun dönemde istikrarlı bir ekonomik büyüme hedefi için ülke ekonomisinin temeli olan imalat sanayini geliştirmeye büyük çaba harcamaktadır. Zira zengin enerji ve yeraltı kaynaklarına sahip olan Doğu Türkistan bölgesini, Kuşak ve Yol Girişimi’nin kilit bölgesi olarak değerlendiren Pekin yönetimi, bölgenin enerji potansiyelini iyi kullanmaya çalışmaktadır. Dolayısıyla Çin’in enerji sektörünü Doğu Türkistan’sız değerlendirmek mümkün değildir.

Öncelikle Doğu Türkistan bölgesi, çok zengin enerji kaynakları çerçevesinde Çin’de ilk sıralarda yer almaktadır. 2019 verilerine göre 23 milyar ton olarak tahmin edilen Doğu Türkistan’daki petrol rezervleri, Çin’in toplam petrol rezervlerinin %30’unu oluşturmaktadır. Bölgedeki doğalgaz rezervlerinin de yaklaşık 16 trilyon metreküp civarında olduğu ve bu rakamın, Çin’in toplam doğalgaz rezervlerinin %34’üne karşılık geldiği ifade edilmektedir. Yine, 2.19 trilyon ton olarak tahmin edilen bölgedeki kömür rezervlerinin, ülkenin toplam kömür rezervlerinin %40’ına denk geldiği bilinmektedir. Bölgedeki enerji kaynakları, genelde Cungar Havzası, Tarım Havzası ve Turfan-Kumul Havzası olarak üç büyük havzada bulunmaktadır (SUÖB Hükümeti, 2019a).

Yukarıda belirtilen kapasitesiyle Doğu Türkistan bölgesi, Çin’in en önemli enerji üretim üslerinden biridir. Örneğin, 2018’de 26.47 milyon ton olarak gerçekleşen Doğu Türkistan’ın yıllık petrol üretimi 2017’ye göre %2.1 oranında, 2019’da ise 27.52 milyon tonla bir önceki yıla göre %4 oranında artmıştır. Üretim kapasitesindeki benzer artış trendi, doğalgaz ve kömürde de görülmektedir. 2018’de Doğu Türkistan’ın 32.19 milyar metreküp olan yıllık doğalgaz üretimi, 2017’ye göre %4.8, 2019’da ise 33.99 milyar metreküple bir önceki yıla göre %5.8 artış göstermiştir. 2017’ye göre %19.9’luk artışla kömür üretimi, 2018’de 213.17 milyon tona, 2019’da ise bir önceki yıla göre %14.2 oranında artışla 237.73 milyon tona yükselmiştir (Xinjiang Daily, 2019; SUÖB İstatistik Komitesi, 2020). 2020’nin Ocak-Kasım arası döneminde ise, Doğu Türkistan’ın petrol üretimi 26.89 milyon ton, doğalgaz üretimi 33.6 milyar metreküp ve kömür üretimi 240.62 milyon ton olarak, geçen yılın aynı dönemine göre sırasıyla %4.3, %8 ve %11.2 oranında artış kaydetmiştir (SUÖB Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu, 2020).

1.664.897,17 kilometrekarelik yüzölçümüyle Doğu Türkistan, Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan gibi ülkelerle olan özel coğrafi konumuyla Çin’in enerji ithalatında da önemli uluslararası bir güzergâhta bulunmaktadır. Orta Asya ülkeleri ile Çin arasındaki enerji ve ekonomik işbirliğinde önemli bir yere alan Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı ve Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı da Doğu Türkistan topraklarından geçmektedir. Çin, Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı üzerinden 2018’de yaklaşık 47.5 milyar metreküp, 2019’da ise yaklaşık 47.9 milyar metreküp doğalgaz ithal etmiştir (Hanayi, 2020). Kovid-19 pandemisinin olumsuz etkilerinden dolayı Çin’in enerji talebinin kısa vadeli azalması ve buna bağlı olarak Orta Asya ülkelerinin de Çin’e doğalgaz ihracatını azaltması (Hanayi, 2020) sonucunda 2020’de Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı üzerinden Çin’e yaklaşık 38.9 milyar metreküp doğalgaz aktarılmıştır. Aralık 2009’da faaliyete başlayan söz konusu boru hattı üzerinden Çin’e iletilen toplam doğalgaz miktarı, 31 Aralık 2020 tarihi itibariyle 335.95 milyar metreküpe ulaşmıştır (Horgos Yönetimi, 2021).

Doğu Türkistan bölgesinin gerek enerji üretimi, gerekse enerji transferindeki önemini göz önünde bulunduran Pekin yönetimi, özellikle son yıllarda bölgeye yönelik enerji politikasını daha da güçlendirmeye çalışmaktadır. Temmuz 2017’de, Pekin yönetimi “SUÖB Kapsamlı Enerji Reformu Pilot Programı” ve Şubat 2018’de “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı Kilit Bölgesine Yönelik Enerji Planı’nı” açıklayarak, Doğu Türkistan’ın enerji kaynaklarından yararlanmayı ve bölgedeki büyük ölçekli petrol, doğalgaz ve kömür üretim ve işleme üslerini daha da geliştirme kararı almıştır. Bu bağlamda, 2017’de Doğu Türkistan’ın enerji sektörüne toplam 181 milyar yuan (yaklaşık 26.8 milyar dolar) yatırım yapılmışken, 2019’da 76 büyük enerji projesi kapsamında toplam 754.9 milyar yuan (yaklaşık 109.5 milyar dolar) yatırım yapılmıştır (SUÖB Hükümeti, 2017; SUÖB Hükümeti, 2019b). Çin’in istatistik verilerine göre, son 70 yılda Doğu Türkistan bölgesine yapılan toplam yatırımın %24’ü enerji sektörüne aktarılmıştır (SUÖB Hükümeti, 2020). Nitekim, 2017-2019 yılları arasında Çin’in petrol ve doğalgaz alanındaki sermaye harcamalarında görülen istikrarlı artışın da, son yıllarda Doğu Türkistan’daki petrol ve doğalgaz arama ve üretim faaliyetlerine ivme kazandırdığı söylenebilir.

Bu çerçevede son yıllarda Doğu Türkistan’da Cungar havzası, Tarım havzası ve Turpan-Kumul havzasındaki enerji üretim faaliyetlerini artırmanın yanı sıra, arama çalışmaları da hızlandırılmıştır. Örneğin, 2017’de Cungar havzasına yakın Cemsarı ilçesinde 1 milyar ton petrol rezervi (Çin Ulusal Petrol Şirketi, 2019); 2020’de Cungar havzasında yaklaşık 100 milyar metreküp doğalgaz rezervi; Tarım havzasında da ise 200 milyon tonu aşan petrol rezervi tespit edilmiştir (Xinhua, 2020a; Xinhua, 2020b). Bu yeni keşiflerin, Doğu Türkistan’daki enerji üretimini daha da artırması beklenmektedir. Tarım havzasındaki 2020 yılına ait yıllık petrol üretimi 6 milyon ton, doğalgaz üretimi ise 30.16 milyar metreküpe ulaşmışken, 2025’de bölgedeki yıllık doğalgaz üretiminin 40 milyar metreküpe, 2035’de ise 50 milyar metreküpe yükseleceği tahmin edilmektedir (Xinhua, 2020c). 2020 yılında Cungar havzasındaki yıllık petrol üretimi 13.2 milyon tonu bulmuşken, 2025’de bölgedeki yıllık petrol üretiminin 15.8 milyon ton, doğalgaz üretiminin ise 18  milyon metreküp olacağı tahmin edilmektedir (Sina.com, 2020).

Özet olarak, Çin’in istikrarlı ekonomik gelişiminin sürdürülebilmesi, giderek artan enerji ihtiyacının karşılanması ve enerji güvenliğinin sağlanması açısından bakıldığında, Çin için Doğu Türkistan’ın stratejik öneminin artarak devam edeceği söylenebilir. Günümüzde dünya enerji tüketiminin yaklaşık dörtte birine sahip olan Çin’in enerji tüketiminin artarak devam etmesi  beklenmektedir. Uzmanlara göre 2030’da Çin’in yıllık petrol tüketiminin 690 milyon tona, yıllık doğalgaz tüketiminin de 620 milyar metreküpe ulaşacağı tahmin edilmektedir (Xinhua, 2017). Doğu Türkistan’ın 2004’den bu yana Batı-Doğu Gaz Boru Hattı üzerinden Çin’in 15 şehrindeki yaklaşık 400 milyon insana ve 3 binden fazla işletmeye 270 milyar doğalgaz sağlamakta olduğu düşünüldüğünde, bölgenin, Çin’in enerji tüketiminde ne kadar önemli rol oynadığı daha da anlaşılmaktadır (Xinhua, 2021). Ayrıca, yukarıda bahsedilen Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı ve Kazakistan-Çin Petrol Boru Hattı’nın yanı sıra, önemli bir kısmı Doğu Türkistan topraklarından geçen Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru’nun, Çin’in enerji ithalat güzergâhını yaklaşık 10 bin kilometre kadar kısaltabilecek olması da, bölgenin Çin’in enerji taşımacılığındaki önemini daha da artıracağı ifade edilebilir.

Kaynaklar:

1. Çin Ulusal Petrol Şirketi (2019). SUÖB Petrol Sahasındaki Yeni Gelişmeler. Alınan yer: http://news.cnpc.com.cn/system/2019/08/07/001739969.shtml. Erişim tarihi: 06.01.2021.
2. Hanayi, Omirbek (2020). Koronavirüsün Orta Asya-Çin Enerji İşbirliğine Olası Etkileri. Alınan yer: https://eurasian-research.org/publication/koronavirusun-orta-asya-cin-enerji-isbirligine-olasi-etkileri/?lang=tr. Erişim tarihi: 07.01.2021.
3. Horgos Yönetimi (2021). Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı’nın Günlük Gaz İletim Kapasitesi 100 milyon metreküp oldu. Alınan yer: http://www.xjhegs.gov.cn/info/1182/44148.htm. Erişim tarihi: 07.01.2021.
4. Sina.com (2020). SUÖB’de 2 milyon tonluk daha bir petrol üretim tesisi kuruldu. Alınan yer: http://xj.sina.com.cn/news/b/2020-12-01/detail-iiznezxs4629776.shtml. Erişim tarihi: 08.01.2021.
5. Sincan Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti (2019a). SUÖB’nin Coğrafi Konumu. Alınan yer: https://www.xinjiang.gov.cn/xinjiang/dlwz/201912/602f468421c948db961b47e4f672992a.shtml. Erişim tarihi: 04.01.2021.
6. SUÖB İstatistik Komitesi (2020). 2019’da Başlıca Endüstriyel Ürünlerin Üretimi. Alınan yer: http://tjj.xinjiang.gov.cn/tjj/ydsj/202006/abdbc7783ac943489cec0517551e6bd3.shtml. Erişim tarihi: 05.01.2021.
7. SUÖB Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu (2020). Ocak-Kasım 2020’da tüm bölgenin enerji tedarik kapasitesi istikrarlı arış gösterdi. Alınan yer: https://xjdrc.xinjiang.gov.cn/xjdrc/nyxx/202012/4bad635f1cdb49aca4b1d64e3e8430ca.shtml. Erişim tarihi: 06.01.2021.
8. SUÖB Hükümeti (2017). 2017’de Özerk Bölgedeki Sabit Varlık Yatırım Planı. Alınan yer: http://www.xjqt.gov.cn/news/gzwj/zcgwj/822895.htm. Erişim tarihi: 07.01.2021.
9. Sincan Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti (2019b). Bölgedeki Enerji Projeleri Sorunsuz İlerliyor. Alınan yer: https://www.xinjiang.gov.cn/xinjiang/zdjsxm/201912/721c10be9fa64b45a33e599daa1ff9c1.shtml. Erişim tarihi: 07.01.2021.
10. SUÖB Hükümeti (2020). Enerji Sektöründe Önemli Sonuçlar Elde Edilmekte. Alınan yer: http://tjj.xinjiang.gov.cn/tjj/xjhh70fzcj/202006/243c98fe72fa40f8b0a1ecbc6f96835b.shtml. Erişim tarihi: 07.01.2021.
11. Xinhua (2017). 2030’da Çin’in Petrol Tüketimi Rekor Düzeye Ulaşacak. Alınan yer: http://xinhua-rss.zhongguowangshi.com/13701/-4067403128630087850/2190070.html. Erişim tarihi: 09.01.2021.
12. Xinhua (2020a). Cungar Havzasında 100 Milyar Metreküp Gaz Rezervleri Keşfedildi. keşif edildi. Alınan yer: http://www.xinhuanet.com/politics/2020-12/18/c_1126879710.htm. Erişim tarihi: 06.01.2021.
13. Xinhua (2020b). Tarım Havzasında 200 Milyon Tonu Aşan Petrol Rezervleri Keşfedildi. Alınan yer: http://www.xinhuanet.com/fortune/2020-04/08/c_1125829411.htm. Erişim tarihi: 06.01.2021.
14. Xinhua (2020c). Tarım Havzasında Büyük Bir Petrol ve Gaz Sahası İnşa Edildi. Alınan yer: http://www.xinhuanet.com/2020-12/21/c_1126888191.htm. Erişim tarihi: 08.01.2021.
15.  Xinhua (2021). Batı-Doğu Gaz Boru Hattı Üzerinden Toplam 270 Milyar Metreküpü Gaz Aktarıldı. Alınan yer: http://www.xinhuanet.com/fortune/2021-01/07/c_1126956872.htm. Erişim tarihi: 08.01.2021.
16. Xinjiang Daily (2019). Enerji Endüstrisi Yeşil Kalkınma İçin Yeterli Potansiyele Sahiptir. Alınan yer: http://www.xjdaily.com.cn/c/2019-09-12/2082699.shtml. Erişim tarihi: 05.01.2021.

Kaynak : https://www.eurasian-research.org/ publication/ cinin-enerji-sektorunde-dogu-turkistanin-onemi/?lang