“YAŞ TÜRKİSTAN” DERGİSİNDE DOĞU TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ(3.VE SON BÖLÜM)

YAŞ TÜRKİSTAN DERGİSİNE GÖRE, 1930’LARDA ŞARKİ TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ’NİN DEVLETLEŞME HUSUSUNDA ÖNEMLİ ADIMLARI: KANUN-İ ESASİ, PARA BASIMI VE MECLİS ÇALIŞMALARI

Fedai KÜPOĞLU(MSGSÜ.Tarih Bölümü Yüksek Lisans Öğrenecisi)

Doğu Türkistan Milli Faciasına Ait Karar Rakam 30

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun Olağanüstü Toplantısı
1934 yılı Mart ayının 2. günü Sait Efendi Yenihisar Şehri’nde
Katılanlar:
1- Başbakan Sabit Abdulbaki Efendi,
2- Dışişleri bakanı Kasım Han Hacı Efendi,
3- Adalet Bakanı Zarif Kari Efendi,
4- İçişleri Bakanı Yunus Said Bey,
5- Sağlık Bakanı Abdullah İşan Hocahani Efendi,
6- Milli Savunma Bakanı ve Yüksek Baş Komutan vekili Sultan Bek Bahtiyar Bek,
7- Eğitim Bakanı Abdulkerim Mahdum Efendi,
8- Maliye Bakanı Ali Ahundbay Efendi,
9- Maliye Bakanı yardımcısı Mehmed Hacı Mahdumzade,
10- Vakıf Bakanı Şemseddin Turdi Hacı Efendi,
11- Ticaret Bakanı Satubek Ensaldinzade,
12- Hotan Emiri Nur Ahmed Efendi,
13- Büyük Millet Meclisi Katibi Sufizade,
14- İstiklal Cemiyetinden Musa Can Efendi,
15- Merkez Komutan ve diğer Harp erkanı Büyük Komutanları hazırdırlar.
Görüşülen Konu
Bu yıl Şubat ayı ortasında Cumhurbaşkanı Hoca Niyaz Hacı’nın Rusya’ya giderek, Ergeştam sınırında Sovyet Hükümeti ile anlaşma imzalaması hakkında Başbakan Sabit Abdulbaki’nin bildirisi:
Hoca Niyaz Hacı’nın Başbakana ve dolayısıyla Bakanlar Kurulu’na göndermiş olduğu, 25 Şubat 1934 tarih ve 308 numaralı belge istediği çalışmalar, Başbakan Sabit Abdulbaki’nin açıklamalarından anlaşılmaktadır.

Buna göre, Cumhurbaşkanı Niyaz Hacı, kendi başına Sovyet Hükümeti ile aşağıdaki işlemleri yapmıştır;
1- Hoca Niyaz Hacı bugünden itibaren Nankin (Çin) Hükümeti ile kesin olarak ilişkilerini keserek ve Doğu Türkistan’ı Rusya himayesi altında özerk bir ülke olarak ilan etmiştir.
2- Hoca Niyaz Hacı bu anlaşma ile Doğu Türkistan’ın bağımsızlığına ve Milli İslam Cumhuriyeti Hükümetine son vererek, Urumçi şehrinde bulunan bölge askeri valiliği idaresinde kurulan yönetime tabi olmuştur.
3- Hoca Niyaz Hacı Doğu Türkistan Cumhurbaşkanlığı görevini terk ederek, Urumçi yönetimine tabi olmasına karşılık, Urumçi Hükümeti Hoca Niyaz Hacı’yı Mülki Vali (Cuşi) olarak atamıştır.
4- Hoca Niyaz Hacı, Doğu Türkistan dâhilinde mevcut milli silahlı kuvvetlerinin tamamının bölge askeri valisine tabi olduğunu imza altına almıştır.
5- Hoca Niyaz Hacı’nın Urumçi ile yaptığı anlaşmayla Dungenler, Hotan güçleri, Özbeklerin, Kırgızların ve Kazakların milli ordularını silahsızlandırmayı kabul etmiştir. Doğu Türkistan’da düzeni tam olarak sağlama iddiasıyla, Urumçi’den Altışehir tarafına doğru hareket eden Çin ve Rus askerlerine yardım etmesi için Hoca Niyaz Hacı kendi emrindeki Kumul ve Turfanlılardan oluşan General Mahmud Muhiti’nin (Sicang) komutasındaki askerleri bölgesel askeri vali emrine verdiğini açıklamıştır.
6- Mançurya’dan çekilen Çinli askerleri Sovyet Rusya üzerinden Doğu Türkistan’a nakletme konusunda Sovyet Hükümeti ile bölgesel askeri vali arasında yapılmış anlaşmayı Hoca Niyaz Hacı da onaylamıştır.
7- Hoca Niyaz Hacı, Doğu Türkistan Cumhuriyeti İslam Hükümeti’nin milli savunma hizmetindeki yabancı uyruklu askeri danışmanlar ve rütbeli askerlerin derhal görevden alınmasını ve onların en kısa zamanda Doğu Türkistan sınırlarının dışına çıkarılmasını taahhüt etmiştir.
8- Sovyet Hükümeti, Doğu Türkistan’ın gelişmesi, kalkınması ve halkın refahının yükselmesi için her türlü çabayı göstermeyi taahhüt etmiştir.
9- Sovyet yönetimi, Doğu Türkistan’ı, İç Çin (Nankin), Mançu, Japon (Tigu) başta olmak üzere dışarıdan gelebilecek bütün saldırılara karşı korumayı taahhüt etmiştir.
10- Doğu Türkistan’da düzen sağlandıktan sonra, yeterli miktarda düzenli ordu kurulacaktır. Sözü edilen düzenli ordunun kurulması için eğitim, askeri personel, askeri araç ve her türlü ihtiyaçları yerine getirmeyi, Sovyet Hükümeti (S.S.C.B) taahhüt etmektedir.
11- Sovyet Hükümeti, Doğu Türkistan’da kurulacak orduyu modern yöntem ve silahlar ile silahlandırmayı kabul etmiştir.
12- Urumçi Hükümeti ile Sovyet Hükümeti arasında siyasi, iktisadi meseleler hakkında özel anlaşmalar yapılacaktır.
Bakanlar Kurulu Aşağıdaki Kararları Almıştır:
1. Hoca Niyaz Hacı’nın kendi halkına haber vermeden Sovyet Hükümetinin önerisiyle Ergeştam sınırında Bolşeviklerle, yasadışı ve milletin menfaatine uymayan anlaşma yapması Türkistan Türklerine ihanet olarak kabul edilmelidir.
2. Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Hükümeti Hoca Niyaz Hacı’nın Sovyet Hükümeti ile kendi başına yaptığı 12 maddelik anlaşma kanunsuz olarak kabul edilmelidir.
3. Bu anlaşma, yıllardan beri sayısız kurbanlar verilerek elde edilen Doğu Türkistan milli bağımsızlığının sona erdirilmesi anlamına gelmektedir. Bu ise, Doğu Türkistan Türklerinin yok edilmesi demektir. Doğu Türkistan Türkleri, milli bağımsızlığını elinde tutmak için her türlü fedakârlığa hazırdır ve Hoca Niyaz Hacı’yı, yaptığı affedilmez ihaneti, nefret ile protesto etmekte ve kınamaktadır.
4. Doğu Türkistan Türkleri, Bolşevik Rusya’nın egemenliği altında olmayı asla kabul etmeyecektir. Bununla birlikte, milletin bu anlaşma ve duruma razı olmadığını Kaşgar’daki Sovyet Konsolosluğu üzerinden S.S.C.B. Hükümetine bildirilmelidir.
5. Sovyet askerlerinin Doğu Türkistan’ı işgal etmesi, uluslararası kurallara aykırıdır ve bu durum Türkistan Türkleri üzerinde misli görülmemiş bir emperyalist, bir kızıl eylem ve saldırıdır. Kızıl Bolşevik yönetiminin bu tutumu ve kanunsuz hareketlerini, kendi hükümetlerine bildirmeleri için Kaşgar’da bulunan diğer yabancı ülkelerin konsoloslarından rica edilecektir.
6. Hoca Niyaz Hacı’nın akılsızca ve açık bir hıyanet ürünü olan bu anlaşmayı, Hükümetten habersiz ve kendi başına yapması sonucunda, bu anlaşmadan istifade eden Sovyetler, Doğu Türkistan’ı işgal etme düşüncesindedirler. Buna nedenle milli savunma bakanlığı ve başkomutanlığımız ülkemizi düşman saldırılarından korumak için her türlü tedbirleri almalılardır. Bu konuda savunma bakanlığına talimatlar verilmelidir.
7. Mevcut ağır şartlar ve vahametin ciddiyeti göz önünde bulundurularak ülke çapında genel bir seferberlik ilan edilmelidir.
8. Kızıl Bolşevik Hükümeti’nin, Çin askerlerinin Mançurya – Sibirya demiryolu ile Çöçek sınırından ülkemize getirmesinin ve bu askerlerin ülkemizi işgallerinin önlenebilmesi için Çöçek’teki Kazak Türklerinin lideri Şerif Han bilgilendirilmeli ve gerekli önlemlerin alması talimatı verilmelidir.
9. 10 Mart 1934 tarihinde, Doğu Türkistan Millet Meclisi acil toplantıya çağırılmalıdır.
10. Hoca Niyaz Hacı ile Sovyet Hükümeti arasında yapılmış anlaşma üzerine, Bakanlar Kurulu’nun bu kararı, Millet Meclisi’ne arz edilecektir.
11. Hoca Niyaz Hacı Bakanlar Kurulu’nun müracaatlarını kabul etmeyerek, tutuğu yoldan vazgeçmezse, Cumhurbaşkanlığı ve yüksek başkomutanlık görevlerine son verilmesi Millet Meclisi’ne teklif olarak sunulmalıdır.
12. Nankin(Çin Merkezi Hükümeti) ve Japon Hükümetine ve Milletler Cemiyeti’ne (Cemiyeti Akvam) müracaat edilerek, egemenlik haklarımızın korunması hususunda gerekli tedbirlerin alınması talep edilmelidir.
Başbakan: (İmza) Sabit Abdulbaki
Katib : (İmza) Sufizade Mühür: Doğu Türkistan Baş Vekâleti

Karar verildiği üzere Bakanlar Kurulu kararının bir nüshası Hoca Niyaz Hacı’ya tebliğ edildi. Bunun Üzerine Hoca Niyaz Hacı, hükümeti ortadan kaldırma çalışmalarına başlayarak, 16 Nisan 1934’de hükümet üyelerini tutuklattı .
Bağımsızlığa karşı sadece Ruslar tarafından 200.000 den fazla Müslüman öldürüldü , Dungenler tarafından 14 Şubat 1934’de Kaşgar’a giren Türk Askerlerine 3 gün süren bir katliam yapıldı . Yine Dungenler, 1934 yılı Aralık ayında Kaşgar’da bir gecede 7000 kişiyi öldürdüler . Dungen ve Çinlilerin öldürdükleri toplam Türk sayısı ise belli değildir.
Hoca Niyaz Hacı, kendisini hayat boyu cumhurbaşkanı seçen ve milli kahraman olarak görerek derin saygı gösteren Doğu Türkistan halkına karşı yaptığı ihanetinin yanı sıra, bağımsızlık için kanını döken şehitlerin yüce hatıralarının da üzerine basarak, Doğu Türkistan istiklalini sona erdirdi. Bağımsızlığın ilanından, yani 1933 yılının Kasım ayından, sona ermesine yani 1934 yılının Şubat ayına kadar 4 aylık bir süre içerisinde bir tarafta Çin, diğer tarafta Sovyet Rusya ve içeride din kardeşi olarak görülen Dungenlerin saldırılarına karşı mücadelesini tüm gücüyle sürdüren Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Hükümeti ve Doğu Türkistan halkı, en beklemediği yerden, en güvendikleri kişiden darbe aldılar. Hoca Niyaz Hacı’nın, Salih Dorğa ile kaldırdığı isyan bayrağı ile başlayarak yıllarca süren mücadele ve ardından kurulan bağımsız cumhuriyet, yine Hoca Niyaz Hacı’nın elinde son bulmuş oldu. Bu acı olay 1944 yılında İsa Yusuf Alptekin ve beraberindeki bağımsızlık mücahitlerinin kurduğu Doğu Türkistan Cumhuriyetine kadar devam edecek olan yeni ve acılarla dolu kanlı bir dönemin başlangıcı oldu.

Bibliyografya
AHMET, Mecdeddin, “İnkılâp ve Tarihe Hürmet Edelim”, Yaş Türkistan, 112 (1939), s. 9-15.
ALPTEKİN, Yusuf İsa, Doğu Türkistan Davası, İstanbul 1981.
Esir Doğu Türkistan İçin İsa Yusuf Alptekin’in Mücadele Hatıraları, Derleyen: M. Ali Taşçı, Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi 1985.
ALPTEKİN, Erkin, Uygur Türkleri, İstanbul 1978.
AZİZİ, Seyfeddin, Ömür Destanı Zulüm zindanlarında (Anılar), Pekin 1990.
BAKIR, Abdullah, Doğu Türkistan Milli İstiklal Hareketi Ve Mehmet Emin Buğra, İstanbul 2005.
el-BULGARİ, Habiburrahman, “Doğu Türkistan Cumhuriyeti Kabinesi”, Yaş Türkistan, 51 (1934), s. 5-6.
HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Çev. Abdülkadir Sadak, Ankara 1995.
KARAHOCA, Amaç, Doğu Türkistan Çin Müstemlekesi, İstanbul 2008.
KALLEK, Cengiz, “Miskal”, DİA, XXX, 182-183.
KURBAN, İklil, Doğu Türkistan için Savaş, Ankara 1995.
KURBAN, İklil, “Doğu Türkistan Haberleri”, Yaş Türkistan, 53 (1934), s. 36-38.
KURBAN, İklil, “Doğu Türkistan Cumhuriyetinin Yeni Milli Kâğıt Paraları”, Yaş Türkistan, 53 (1934), s. 30.
KURBAN, İklil, “Doğu Türkistan Milli Faciasına Ait Karar Rakam 30 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun Olağanüstü Toplantısı”, Yaş Türkistan, 71 (1934), s. 19-25.
TAŞAĞIL, Ahmet, “Türkistan”, DİA, XLI, 556-560.
TÜRKİSTANLI YILMAZ, “Yılmayacağız, Yıkacağız”, Yaş Türkistan, 53 (1934), s. 38-40.
UTKU, Ahsen, Doğu Türkistan İpek Yolu’nun Mahzun Ülkesi, İstanbul 2006.