“YAŞ TÜRKİSTAN ” DERGİSİ’NDE DOĞU TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ(2.BÖLÜM)

YAŞ TÜRKİSTAN DERGİSİNE GÖRE, 1930’LARDA ŞARKİ TÜRKİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ’NİN DEVLETLEŞME HUSUSUNDA ÖNEMLİ ADIMLARI: KANUN-İ ESASİ, PARA BASIMI VE MECLİS ÇALIŞMALARI

Fedai KÜPOĞLU(MSGSÜ.Tarih Bölümü Yüksek Lisans Öğrenecisi)

Bu toplantılarda hükümetin almış olduğu bütün kararlar görüşülür ve bunlar hakkında karara varılır. Bu kararlar Millet Meclisine sunulur. Kararlar çoğunluk tarafından kabul edilirse, kanun halini alırlar. Millet Meclisi toplanamıyorsa, kararlar Padişaha (Cumhurbaşkanına) sunulur. Bakanlar Kurulu kararları, padişah veya hükümdar tarafından onaylanıyorsa, yine kanun halini alırlar. Bakanlar Kurulu’nun kararıyla, kabul edilen kanunlara Bakanlar Kurulu Kararı denir.
§ 8- Milli İdari Bölüm
Din ve Adalet Bakanlığının Görevleri
Devlet, İslam şeriatının yüce esasları üzerine kurulduğu için, Din ve Adalet Bakanlığı teşkil edilir. Adalet bakanı Şeyhü’l İslam makamındadır.
Adalet bakanlığı nezdinde din bölümü bulunur. Bu bölüme “Fetva Makamı (Bab-ül Fetva)” denilir. Başında müftü bulunmaktadır.
Adalet Bakanlığı gelişmiş ülkelerde, mahkemeler ile hükümet arasında bir aracıdır. Çünkü gelişmiş ülkelerde, hükümler pişman olacak şekilde verilmez. Baş Savcı’nın (yani Adalet bakanı Şeyhülislam) yüce mahkemesinde Baş Hâkim’in (Kadıların Başı) uygun görmesi ile mahkemelerin hâkimleri tayin edilir. Şeriat Mahkemeleri’nin kadılarını yani hâkimlerini Adalet Bakanlığı bizzat tayin eder. Adalet Bakanlığı’nın, kendi müfettişleri aracılığıyla işlerin adaletli bir şekilde yürütülmesini sağlaması gerekir.
Adalet bakanlığı ülkenin kanunlarını, şeriat kurallarına göre uygulamak için takip etmekle yükümlüdür.
Sağlıklı ve medeni şartlara sahip olan ve tutukluların ahlaklarını düzeltmeye hizmet eden hapishaneleri tesis etmek, Adalet Bakanlığının görevlerindendir.
§ 9 – Milli Savunma Bakanlığının Görevleri
Milli Savunma Bakanlığı’nın birinci görevi, ülkeyi dış düşmanlardan koruyacak olan ordu’yu kurmaktır.
Bunun için öncelikle, Harbiye mektebi kurar. Harbiye mektebi, Yüksek eğitim almış ve dışarıdan getirilen uzmanlar aracılığı ile açılır. Ordu için gerekli olan askeri araç ve gereçleri hazırlamak için işletmeler kurar. Yabancı devletlerin askeri hazırlıklarını ve niyetlerini anlamak için askeri görevliler tayin eder.
Doğu Türkistan için şimdilik en önemli görev, Yurt dışından bir askeri düzenleme heyeti getirmektir. Bu düzenleme heyeti, piyade, süvari, topçu, ağır makineli uçak pilotu, tankçı, makine öğretmenleri gibi uzmanlardan ibarettir. Bunların dışında kimyevi araçlar, saldırı ve savunma uzmanları ve araç gereçlerini getirmek ve bulundurmaktır.
(Devamı gelecek sayıda)
(Yaş Türkistan Dergisi Sayı:54, Sayfa: 32-35 – Mayıs-1934)
KANUN U ESASİ(*)
H. 1352 Yılı, 16. Şaban (3.XII.33)
Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne ithafen
“İstiklal Cemiyeti”nin Bilim Kurulu Tarafından Hazırlanıp Takdim Edilmiştir

Kanun u Esasi
§ 10 – Dışişleri Bakanlığının Vazifeleri
Dışişleri Bakanlığı, yabancı devletlere vekiller tayin eder. Bu vekillere yabancı devletlerin büyüklüğüne ve önemine göre “Büyükelçi” yada “Elçi” denilir. Elçiler tarafından bazı Başkentlerin dışında ki önemli şehirlere Konsoloslar tayin edilir. Yabancı bir ülkedeki Konsoloslar oradaki Elçilerden talimat alırlar. Elçiler ise Dışişleri Bakanı’ndan emir ve talimat alırlar. Konsolosların en önemli görevi yurtdışında bulunan vatandaşlarımızın hak ve hukukunu korumak ve seyahat belgelerini düzenlemektir.
Dışişleri Bakanlığı’nın diğer bir önemli görevi ise yabancı devletler ile kurulan siyasi ve ticari anlaşmaları hazırlamak ve bu gibi konularda yabancı devletlerle görüşmeler yapmaktır.
Yurtdışındaki vatandaşlarımızın hak ve hukukuna karşı yapılacak müdahale ve hücumlara karşı, bu eylemleri yapan tarafın hükümetine meydana gelen duruma razı olunmadığının bildirilmesi ve benzeri durumlardır.
Dışişleri Bakanlığı’nın ülke içerisinde hiçbir işlevi yoktur. Yalnızca Afganistan’da Pasaport ve seyahat kartları ile de ilgilenir. Diğer ülkelerde, ülkeden başka ülkelere seyahat edecek olan vatandaşların seyahat kartlarını polis daireleri düzenler ve şehir valisi onaylar.
§ 11 – İçişleri Bakanlığının Vazifeleri
Özellikle yeni kurulan devletlerde en önemli bakanlık, İçişleri Bakanlığı’dır. Yaptığı işlerin başında şehirlere valiler atamak gelir. Şehirlerde valiler bütün memurların amiridir, yani şehirlerin başbakanı gibidir. Ülke içerisinde huzur ve asayişi sağlamakla görevlidir. Bu sebeple ülkedeki en önemli işi polis ve jandarma teşkilatlarını kurmaktır.
Polislerin ve jandarmaların görevi aynıdır. Ancak polisler şehirlerde, jandarmalar ise nahiye ve kentlerde görev yaparlar. Polis ve jandarmalar doğrudan doğruya valilere bağlıdır. Hükümetin yasalarını uygulayan güçlerdir. Şöyle ki bir suç işlemek, yani bir katili bulmak yada mahkemenin kararlarını yerine getirmek yurt dışından ülkeye giren yerli veya yabancı yolcuların kimliklerini kontrol etmek ve ülke içerisinde ki şüpheli kişilerin davranışlarını kontrol etmek görevlerinin içindedir.
Polis ve jandarma’nın olmadığı yerlerde bu görevler geçici olarak askerlere yaptırılır.
İçişleri Bakanlığı ekipler kurarak, posta idareleri teşkil eder. Bu ekipler ülkenin yollarını taşımacılığa uygun hale getirerek ve taşıma araçlarını hazırlar. Vilayet alanını belirleyerek, alanın yapısını tasarlar, bu tasarıları Bakanlar Kuruluna gönderir.
Ülkenin yollarını yeniden açma yada düzeltme işleri İçişleri Bakanlığının görevlerindendir.
İçişleri Bakanlığı’nın önemli görevlerinden birisi de nüfus kâğıdı düzenlemektir. Her vatandaşa nüfus kâğıdı verilmeden hükümete hükümet name verilmez. Uygun da olmaz, emlaklerin alanlarını belirleyip, tapularını vermek İçişleri Bakanlığının önemli görevlerindendir.
§ 12 – Vakıf Bakanlığı’nın Yaptığı İşler
İslami vakıflar, bağışları ilgililere gerekli yerlere sarf ettirmek üzere teslim eder. Vakıf kurmak, vakfedeni yitirilen vakıfların gelirlerini medreselerin düzenlenmesine, eğitimin himayesine vermektir. Bunun için her şeyden önce, Türkiye ve Mısır’ın vakıf kurumlarına ait düzen ve kuralları inceleyerek, onların düzen kurallarına göre, bölgenin şartlarına uygun hale getirilen kaideler hazırlamaktır. Bu sebeple vakıf işlerini yürütmek için özel yönetmelik hazırlar.

§ 13 – Medeni, Sosyal Bölüm

Maliye Bakanlığının Vazifeleri
Maliye Bakanlığının ilk görevi, hükümetin gelir, gider işlerini yürütmektir.
Hükümet gelirleri iki çeşittir: Birincisi direk gelir, ikincisi dolaylı gelirdir.
Direk gelirler: Zekât, Öşür ve diğerleri.
Dolaylı gelirler: Dış ülkelerden gelen mallardan ve ticari ürünlerden alınan gelirlerdir. Bu gelirler Gümrük bağlantılı olduğundan “Gümrük gelirleri” de denir.
Hükümetin ihtiyacına göre, yabancı devletler ile olan anlaşmalar artar yada azalır.
Maliye Bakanı ihtiyaca göre, millete teklif edilen vergi kurallarını belirlemektedir ve bu kuralların kanun güçleriyle uygulanmasını sağlar. İhtiyaca göre olan ayarlama, düzenleme gibi işleri Bakanlar Kurulunun çalışması ile yapar.
Yeni para çıkarma işleri için çalışmalar yapmak, Maliye Bakanlığı’nın görevlerindendir.
Maliye Bakanı’nın her yılbaşında hazırladığı gelir ve gider hesap cetveline bütçe yani mizan denir. Mizanı olmayan, gelir ve giderlerinin hesabı olmayan hükümet yoktur.
§ 14 – Ticaret ve Ziraat Bakanlığının Vazifeleri
Pamuk tarımı, ipekçilik, halıcılık, yün eğirme, dericilik, çiçekçilik, her çeşit dokumacılık, maden ocakları, ülkenin hayvancılığı ve bunun gibi ekonomik kazanç sağlayan değişik iktisadi işleri hazırlar. Genel olarak, ipek, İpek böcekçiliği (pille düzenlemesi), pamuk tohumunun ıslahı, pirinç tarımı gibi işleri, çağdaş araç – gereçler ile çağdaşlaştırmak için, Doğu Türkistan’ın her çeşit ziraat ve ticaret işlerine yurtdışından uzmanlar getirmektir.
(Devamı gelecek sayıda)
(Yaş Türkistan Dergisi Sayı:55, Sayfa: 29 – 32 – Haziran-1934)
KANUN U ESASİ(*)
H. 1352 Yılı, 16. Şaban (3.XII.33)
Doğu Türkistan Cumhuriyeti’ne ithafen
“İstiklal Cemiyeti”nin Bilim Kurulu Tarafından Hazırlanıp Takdim Edilmiştir
Kanun u Esasi
§ 15 – Eğitim Bakanlığının Görevleri
Doğu Türkistan için Eğitim bakanlığının yapacağı ilk iş ilkokullar açmaktır. Açılan düzenli ilkokullar, okuma-yazma, matematik, geometri, özellikle dini, iktisadi dersler ile millet ve vatan bilgisi, tarih, ahlak gibi kolay dersleri öğretecek derecede olursa yeterli olur. Medreselerde dini ilim, itikat ve fıkıh ile beraber diğer müspet ilimlerin eğitim ve öğretimini temin ve teftiş eder. Duruma göre medreselerin birini yada bir çoğunu kurallar ile eğitim veren medreselere dönüştürmek, ona uygun müderris ve öğretmen belirlemek, yetenekli öğrenciler temin etmek görevlerindendir. Eğitim bakanlığının diğer bir görevi ülkenin her şehir, her ilçe ve kentlerinde ilkokullar açmak, ilkokulu bitiren öğrenciler için ortaokullar açmak, orta öğrenimini bitirenler için Yüksek okullar açmak, yetişen öğrencilerin layık olanlarını bilgilerini arttırmak için yurt dışına göndermektir.
Yukarıda yazılan bütün işleri kurup yürütmek için Doğu Türkistan’a yurt dışından bir ilim heyeti getirmektir. Eğitim bakanlığının bugünkü en önemli görevlerinden bir tanesi önemli şehirlere matbaalar kurarak, gerekli ve yararlı ders kitaplarını çıkarmak ve milli matbaayı açmaktır.
Yerli yayınlar basıldıktan sonra yurtdışından gerekli kitapları getirmek, genel kütüphaneler, okuma salonları kurmak Eğitim bakanlığı görevidir.
§ 16 – Sağlık Bakanlığının Görevleri
Bulaşıcı hastalıklar ile savaş kurumu kurup, hastaneler açar ve fakirler için doğum evleri kurar. Su, gıda, cay ve genel kullanım alanlarını denetlemek, gözlemlemek ve temiz kalmasını sağlamak sağlık bakanlığının görevleridir. Ülkeye yurt dışından 12 doktor getirmek, akıl hastanesi, yetimhane, salgın hastalıklar için özel hastaneler kurmak, uyuşturucu müptelaları için özel tedavi kurumları kurmak sağlık bakanlığının görevlerindendir.
Eczanelere ilaç sağlamak için, ilaç fabrikaları kurmak, yurt dışından ilaç getirmek ya da eczacılara ve diş doktorlarına destek vermek sağlık bakanlığının görevlerindendir.
Şehir Kuruluşu
§ 17 – Doğu Türkistan dâhilindeki şehirlerde, mülki ve medeni yönetim işlerini yürütmek içini İçişleri Bakanlığı tarafından yetkili valiler tayin edilir. Valiler şartlar ölçüsünde şehirlerin asayişini sağlamaya çalışır.
§ 18 – Her şehir valisinin emri altında merkez sisteminde dini işler, içişler, maliye bölümleri teşkil edilerek, genel kurallara uygun idare sağlanır.
§ 19 – Şehir içinde dini işleri şerefli İslam şeriatına uygun yönetmek için şer’i mahkeme kurulup, bu mahkemenin denetimi altında, eğitim, adalet ve vakıf şubeleri oluşturulur.
§ 20 – Her şehirde devlet hazinesi, iç ve dış ticareti, devletin hususi iktisadi işlerini, hükümetin zekât, öşür ve yardım işlerini ve bunun gibi gelir ve gider işlerini idare etmek için, maliye ticaret şubesi teşkil edilir.
§ 21 – Dış devletlerin elçilik ve konsolosluğu olan şehirlerde, dışişleri bakanlığı tarafından görevli temsilci bulunur. Bu temsilci, dış ilişkiler ile meşgul olur.
§ 22 – Milli Savunma Bakanı tarafından atanan askeri memurlara ve askeri topluluklara mahalli vali tarafından maddi ve manevi yardım verilir.
İlçe Kuruluşu
§ 23 – Her ilçeye kaymakam tayin edilir. Kaymakamlar valiler tarafından tayin edilerek merkezden yani İçişleri bakanlığından onaylanır.
§ 24 – Huzuru sağlamak için, bölgeye göre jandarma veya polis bulunur. Dini ve mülki hükümler için şerefli İslam şeriatına (Şer’i Şerife) uygun çalışan şer’i mahkeme idaresi bulunarak, Şer’i mahkemelerin başında kadı durur. İlçe kadıları valilik tarafından atanır ve adalet bakanı tarafından onaylanırlar.
§ 25 – Dini medrese ve mektepleri kurmak, eğitim ve vakıf işlerini idare etmek için valilik tarafından her bir ilçeye memur atanır, bu memur vilayet kanunlarına uygun olarak, mahalli kaymakam ile ilçede çalışır.
§ 26 – Ziraat ve su işlerini idare etmek için ilçede su işleri emiri olur. Maden işlerini işletmek için maden memuru olur. Su işleri emiri ile maden memuru vali tarafından atanır. Su işleri emiri içişleri bakanlığı tarafından, maden memuru ise ticaret ve ziraat bakanlığı tarafından onaylanır.
§ 27 – İlçeler, Nahiye esasında kaymakamlar tarafından idare edilir.

Kent Kuruluşu
§ 28 – Her bir kentin etrafındaki tarım işletmelerini, ziraat ve su işlerini, medrese, mektep ve diğer dini, mülki ve medeni işleri yürütmek için valiliğin onayı ile kaymakam tayin edilir. Valiliğin onayı ile kent başkanları toplanır. Kent başkanları, kaymakamın emirleri ve ellerindeki tüzük ile çalışırlar.
§ 29 – Kışlaklardaki halkın huzurunu korumak ve onların arz, istek ve taleplerini yukarı dairelere ulaştırmak ve hükümetten gelen buyrukları yerine getirmek, öşür vakıflarını belgeleyerek, belirlenen ambarlara teslim etmek, dini mescit, medrese, mektepleri düzenleyerek faaliyete geçirmek, takip etmek ve benzeri işleri yerine getirmek için muhtar(kışlak başkanı) tayin edilir. Muhtarlar kent başkanının emrindedir. Muhtarlar, kışlak ve mahalle sakinleri tarafından aday gösterilerek, kaymakam tarafından onaylanırlar.
§ 30 – Bakanlar Kurulunun Üstündeki Memurun Görevleri
Bu büyük memur, hükümetin gözü ve kulağıdır.
Hükümetin bütün dairelerindeki çalışmaların kanuna uygun yürütülüp yürütülmediğini kontrol eder. Bunun için, hükümet’in tüm dairelerine girerek teftiş eder. Vekil, inceleme hakkına sahiptir. İl ve ilçelerdeki hükümet dairelerini kontrol eden gezici müfettiştir.
Müfettişler aldığı bilgi ve belgeleri yüksek memur idaresine ulaştırırlar. Hükümet idarelerindeki çalışanların işlerinde usulsüzlük yada yolsuzluk bulunursa, yüksek memur tarafından adalet bakanlığına iletilir.
*
Seyfettin Azizi, Ömür Destanı Zulüm zindanlarında (Anılar) isimli kitabının 303. sayfasında, bu hükümetin çıkardığı yasaları, hiçbir zaman uygulayamadığını, belirlenen işlerin hiçbirini yapamadığını, halkın ise hükümete herhangi bir ümit bağlamadığını yazmıştır . Ancak, Yaş Türkistan dergisinin Nisan 1934 tarihli 53. sayısında, İstiklal dergisinden alınarak yayınlanan; Kanun u Esasi’nin 13. Maddesine göre Maliye Bakanlığı’nın; “Yeni para çıkarma işlerine karşılık çalışmalar yapmak maliye bakanlığının görevlerindendir.” ibaresine uyulduğu, 13.11.1933 tarihinde Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Başbakanlığının resmi bildirisine dayanarak, Yaş Türkistan dergisinin Mayıs 1934 tarihli 53. sayısında “Doğu Türkistan Cumhuriyetinin Yeni Milli Kâğıt Paraları” başlığı altında, 1 serlik (1 ser = 36 gr. gümüş) ve 5 Miskal değerinde Milli İslam Parası çıkarıldığı görülmektedir.
Seyfettin Azizi’nin yazdıklarına uymayan diğer örnekler ise;
Yaş Türkistan dergisinin Haziran 1934 tarihli 55. Sayısının 29 ve 30. sayfalarında İstiklal dergisinden alınarak yayınlanan, Kanun u Esasi’nin 15. Maddesini oluşturan “Eğitim Bakanlığı’nın vazifeleri” içerisinde gösterildiği gibi, “Eğitim Bakanlığının şimdiki en önemli görevlerinden bir tanesi, önemli şehirlere matbaalar kurarak, gerekli ve yararlı ders kitaplarını çıkarmaktır.” ibaresinde belirtildiği gibi, Yaş Türkistan dergisinin Nisan 1934 tarihli 53. sayısının 36. sayfasında, milli matbaanın kurulduğunu ve ders kitaplarının basımıyla uğraştığını görüyoruz . Bunun yanı sıra yine Yaş Türkistan dergisi 53. sayıda ekonomi ve ticareti geliştirmek için Milli Bankanın kurulması ve ticarette getirilen düzenlemeler için hükümetin yaptığı çalışmaları görmekteyiz .
*
Doğu Türkistan Cumhuriyetinin siyasi faaliyete geçerek, Dışişleri Bakanlığının görevleri arasında yer alan yabancı devletlere heyet gönderilmesiyle ilgili olarak Yaş Türkistan dergisi 53. sayıda “Yılmayacağız, Yıkacağız” başlığı altında Afganistan’a bir heyetin gönderildiğini ve yakında diğer komşu devletlerle siyasi münasebet tahsis etmek için heyetler gönderilmesinin planlandığını öğrenmekteyiz .
Bağımsızlığını elinde tutmak isteyen Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti hükümeti, elinden gelen tüm imkânları seferber ederken, Sovyet Rusya’nın silah ve cephane yardımı teklifleri artarak devam etmekteydi. 1932 yılında Rusların Hoca Niyaz Hacı’ya gönderdiği heyetle ilettiği Dış Moğolistan gibi bağımsız bir devlet olabilme teklifini Hoca Niyaz Kabul etmemiş, ancak 1933 yılında bu kez Hoca Niyaz Hacı, Ruslardan silah yardımı almak üzere Taşkent’e bir heyet göndermiştir. Hoca Niyaz Hacı’nın Taşkent’e gönderdiği heyete 1200 tüfek veren Ruslar, 10.000 makineli tüfek daha verme sözü verdiler. Hoca Niyaz Hacı 1934 yılında Sovyetlerin kendisine yaptığı görüşme davetine uyarak, Bakanlar Kuruluna haber vermeden, Sovyet bölgesindeki Ergeştam’a gitmiş ve Ruslarla anlaşma imzaladı .
Bu anlaşma üzerine Bakanlar Kurulu acil olarak toplanmış ve aşağıdaki görüşmeyi yapmıştır;
(Yaş Türkistan Dergisi Sayı:71, Sayfa: 19 – 25 – Şubat-1934)

(2.bölümün sonu.yazı devam edecek)