ÇİN, UYGUR TÜRKLERİNİ AĞIR İNSAN HAKLARI İHLALLERİ İLE HEDEF ALIYOR (2. VE SON BÖLÜM)

Ana vatanı kuzeybatı Çin’de bulunan  ve tarihi ismi Doğu Türkistan olan Uygur halkı, Türk kökenli bir etnik gruptur. Bu makalede anlatılacağı üzere, Çin hükümeti bölgedeki kontrolünü sürdürmek ve artırmak için Uygurları ağır insan hakları ihlalleri ile hedef almaktadır. Uygur anavatanında doğru habercilik yapmak güç bir hale gelmiştir. Çin sürekli şekilde Uygur gazetecileri tutuklamakta ve yabancı gazetecilerin bölgeden yaptıkları bildirimlere erişimi kısıtlamaktadır. Sonuç olarak, bölgedeki gelişmeler, özellikle şiddete başvurulan durumlar ile Çin hükümeti politikalarına karşı tavır alan Uygurların tutuklandığı durumlarda, yetersiz şekilde belgelendirilmektedir. ( Uygur Haber ve Araştırma Merkezi(UYHAM)

Greg Fay- Proje Yöneticisi, Uygur İnsan Hakları Projesi, Uyghur Amerika Derneği

İnternet Özgürlüğü
2000’lerin başında internet, Uygurlara, toplumlarını etkileyen konuları tartışabilecekleri ve Doğu Türkistan’daki gelişmeleri Uygur dilinde takip edebilecekleri yeni bir alan sağladı. Uygurları hem birbirlerine hem de dış dünyaya bağlayan ve Uygur alfabesinde yayın yapan çeşitli web siteleri geliştirildi. Bu siteler arasında en popüler olanları kullanıcıların birbirleriyle yazışmak maksadıyla kaydoldukları BBS (Bülten Panosu Servisi) forumlarıydı. Yenilikçi genç Uygurlar web sitesi kodlamak için teknik beceri geliştirdiler ve kendilerine Uygur dilinde çevrimiçi bir platform oluşturdular.[39]
Tün bunlar, 5 Temmuz 2009’da değişti. Haziran 2009’da Güneydoğu Çin’de birkaç Uygur işçinin öldürülmesi üzerine Urumçi’deki internet kullanıcıları, soruşturma yapılması ve katillerin yargılanması için yetkililere çağrıda bulunmak amaçlı barışçıl protesto düzenlediler. Bu gösteri Çin makamları tarafından sert bir şekilde bastırıldı ve şiddet şehrin bir ucundan diğer ucuna yayıldı. Bunun yankıları büyük oldu. Genç Uygurlar yakalandı, yargısız infazla birçok insan katledildi, fakat o zamandan bu güne dek 5 Temmuz’da kaybolan, tutuklanan ya da öldürülenlerin sayısı hala bilinmiyor.[40]
Temmuz 2009 öncesinde Uygurlar tarafından yaratılan bu çevrimiçi platform, yetkililerin çıkan olaylara tepkisiyle yok edildi. Tüm bölgede, başta internet ağı olmak üzere, uluslararası arama ve mesaj atma servisi de kullanılamaz hale getirildi. Eşi benzeri görülmemiş bu internet kesintisi 10 ay boyunca, yani Mayıs 2010’a kadar sürdü. Bu durumun, bölgesel ekonomi üzerinde olduğu kadar kişisel iletişim üzerinde de önemli etkisi oldu.[41] İnternet erişimini kısa süreli kesme stratejisi Çin devleti tarafından çalkantılı bölgelerde sürekli kullanılan bir taktik olsa da, kesintinin süresi ve bağlantısı kesilmiş coğrafi alanın büyüklüğünün daha önce dünyada eşi benzeri görülmemişti.
Bütün Uygur siteleri de dahil olmak üzere bölgedeki tüm web siteleri kapatıldı. O zamana kadar en popüler üç web sitesinin BBS forumlarında 200 binden fazla kullanıcı bir araya gelmiş ve bu kullanıcılar 145 bini aşkın başlıkta 2 milyondan fazla gönderiye katkıda bulunmuştu.[42] Bütün bunlar internet ağından temizlendi. Muazzam bir dijital kitap yakma olarak adlandırılan bu hareketle yılların konuşmaları ve söylemleri silindi.[43] O sıralarda Uygurların internet erişiminin tamamen kapatılmasının ardında yatan neden ise, Uygurların habercilik yapmasını önleyerek kaybolan insanların, hukuk dışı cinayetlerin ve adeta bir salgın halindeki polis vahşetinin kayıt altına alınmasının önüne geçme amacıydı.
Ayrıca tüm yetenekli Uygur ağ yöneticileri toplanarak hapse atıldı. CPJ’de kaydedilen sayıma göre hapsedilmiş 14 Uygur gazeteciden altısı, – Memetjan Abdulla, Tursunjan Hezim, Gulmire Imin, Niyaz Kahar, Nijat Azat, Gheyrat Niyaz – 5 Temmuz öncesi web sitelerinde çalışmaktan tutuklandı.[44]
5 Temmuz 2009 öncesi en göze çarpan web sitesi ekonomist Ilham Tohti tarafından yürütülüyordu. Ilham Tohti tanınmış bir Uygur akademisyen ve Pekin’deki Minzu Üniversitesi’nde ekonomi profesörüydü. Tohti’nin sitesini özel yapan şeylerden biri sadece Uygurca değil aynı zamanda Çince de olmasıydı. O, bu siteyi Uygur ve Han ulusu toplumları arasında bir köprü olarak tasarladı ve burası iki grup arasında diyalog için nadir platformlardan biriydi.
Profesör Tohti saygı duyulan bir ekonomist ve akademisyen olarak web sitesini, Çince ekonomik analizler yapmak için bir platform olarak kullandı. Sitede görüldüğü üzere temel amacı, yerli Uygurlarla muazzam sayıda olan Han göçmenleri arasındaki ilişkiyi güçlendirmek ve yerli Uygurlar için bölgedeki kalkınmanın ekonomik etkilerini çalışmaktı.[45] 2009’daki kesintinin ardından Prof. Dr. Tohti internet sitesini yurt dışına taşıdı ve 2010’da yeniden açtı. Çin’in Uygurları Çince eğitme çabalarını göz önünde bulunduran Prof. Dr. Tohti, Doğu Türkistan’daki CCP yönetiminin sadık bir destekleyicisi olarak bu politikanın başarısını belirtti ve bu yönetiminin hem Uygurlar hem de Han için kalitesini artırmayı hedefledi.
Yine de Prof. Dr. Tohti, Çin makamları tarafından sürekli rahatsız edildi ve 15 Ocak 2014’te tutuklandı. 23 Eylül 2014’te uluslararası standartların çok altında sayılabilecek bir yargılama ile ömür boyu hapis cezasına mahkum edildi.[46] Aralık 2014’te Ilham Tohti’nin 7 öğrencisi de 8 yıla kadar hapis cezası aldılar. Perhat Halmurat, Shohret Nijat, Mutellip Imin, Abduqeyyum Ablimit, Atikem Rozi, Akbar Imin and Luo Yuwei (Yi etnik grubundan) Profesör Tohti’nin web sitesi olan Uighurbiz’de[47] yaptıkları gönüllü çalışmalardan dolayı ceza aldılar.
Şiddet ve Kaçış
Çin’in Uygur kimliğini asimile etmeyi hedefleyen politikaları, bu politikaların sert bir şekilde takibi ve Uygurların kendilerini ilgilendiren konuları tartışmak için her teşebbüslerine karşı devletin sürekli sert önlemler alması iki eğilime yol açtı: Şiddet olaylarına karışan Uygurların sayısının artması ve Uygurların yurtdışına kaçarak sığınma ve mülteci statüsü araması.
Çin’deki Uygurları etkileyen şiddet olaylarının raporlarının artması ışığında UHRP , 2013-2014 yılları arasında Uygurların dahil olduğu 125 şiddetli olayını analiz etti. Raporlardaki bariz trendler alarm vericiydi; özellikle ölü sayısı, iki yılda 715’ti (bu sayı 2014’te Yarkent’te öldürülenleri kapsamıyordu). Ölen kişilerin sayılarına bakıldığında, her olayda saldırıların faili olduğu iddia edilen yaklaşık dört kişiye karşı iki sivil ve bir devlet görevlisi öldürüldü. Etnik kökenleri bilinenler arasında ise her bir olayda dört Uygur’a karşı bir Han hayatını kaybetti.[48]
Doğrulanabilir raporlama eksikliği, medya raporlarındaki karışıklık ve pek çok durumda da devlet tarafından medya karartmasıyla yerel internet kesintisi bu olayların en belirgin özelliği oldu. 125 olaydan sadece 37’si, yani %30’u, Çin medyasında rapor edildi. [49] Ayrıca Çin’in medyayı susturma stratejisi, herhangi bir olayın detaylarını, sebeplerini, ölü sayısını ve tutuklamaları da karanlıkta bırakıyor.
Çin’in çok yönlü baskısıyla yüzleşen birçok Uygurlu, aileleriyle birlikte zulümden kurtulmak için Çin’den kaçmaya teşebbüs ettiler. Buna cevap olarak Çin devleti dış politika kartını oynayarak güç gösterisinde bulundu ve komşu ülkeleri, topraklarında bulunan Uygurları Çin’e geri göndermeye teşvik etti; batı sınırlarında bunu büyük ölçüde de başardı. Kırgızistan ve Kazakistan gibi batıdaki ülkelere baskı uyguladı ve bu iki ülke sığınma talebindeki Uygurları sınır dışı etti.[50] Benzer şekilde Pakistan ve Nepal de geçtiğimiz yıllarda Uygurları sınır dışı etti.[51]
Batı sınırlarında artan engellerle karşılaşan Uygurlar, sığınmacı olarak Türkiye’de yaşayan bir gruba katılma amacıyla, Çin’in iç taraflarından Güney Asya’ya doğru bir kaçış rotası takip etmeye başladılar. Çin’in ekonomik ve diplomatik baskılarına boyun eğen Güney Asya ülkeleri Uygurları geri gönderince, bu rotanın da en az diğeri kadar tehlikeli olduğu ortaya çıktı. 2009 yılında Kamboçya’dan 20 Uygur geri gönderilince, New York Times gazetesi Kamboçya’nın Çin ile 1 milyar dolar değerinde 14 anlaşma imzaladığını yazdı.[52] 2010’dan 2014’e, Malezya,[53] Myanmar,[54] Vietnam,[55] Tayland[56] ve Laos[57] Doğu Türkistan’dan kaçan herkesi zulümle yüzleşmek üzere Çin’e sınır dışı etti. 2014 yılında Vietnam’dan Çin’e dönen bir Uygur Guangxi’de hapishanede “yasadışı seyahat” suçundan 11 aylık cezasını çekerken “gizemli koşullar altında” öldü.[58]
Türkiye, Orta Asyalıların ve daha yakın bir zamanda Güney Asyalı mültecilerin sınır dışı edilmesi konusunda yaşanan krizde kritik bir rol oynadı. Çin’den kaçan ve ardından 2013 yılında yetkililer tarafından Tayland’da olduğu tespit edilen yaklaşık 400 Uygur’dan oluşan bir grup konusunda kısa bir süre önce Tayland’da yaşanan fiyaskoda da yine oldukça belirgin bir rol oynadı. Uygurlar yeni bir ülkeye yerleştirme için uzatılmış süre beklerken, mülteci kamplarındaki şartlardan dolayı en az bir çocuk hayatını kaybetti.[59] Son olarak Temmuz 2015’te, Tayland hükümeti Uygurların 159’unu mülteci olarak tanıdı ve Türkiye’ye yeniden yerleştirilmelerine izin verdi. Günler sonra Tayland Uygurların 109’unu, zulüm ve işkence görmekle karşı karşıya oldukları Çin’e geri göndereceğini ilan etti. Daha da kötüsü, ayrı çıkan kararlardan dolayı aileler parçalandı ve anne babalar çocuklarından ayrıldı.[60]
Evlerinde kalan milyonlarca Uygur’un geleceği üzerinde kara bulutlar asılı duruyor. Geçtiğimiz günlerde Çin, Orta Asya, Güney Asya, Orta Doğu, ve Avrupa’yla bağları güçlendirmek için büyük çaplı bir kalkınma projesi olan İpek Yolu Ekonomik Kemer projesini teklif etti. Bu proje geçmiş projelerle benzer bir yörünge takip edeceğe benziyor – Uygurlara danışma eksikliği, zorla yerleştirme ve geleneksel Uygur şehir ve tarım alanlarının tahrip edilmesi. Çok fazla sayıda Çinli yerli halkın ayrımcılık yaşadığı sektörlerde çalışmak için bölgeye taşınmaya devam edecek.
Bu arada geleneksel Uygur kültürü için hareket alanı, artan dinsel kısıtlamalarla, yükselen sadece Çince dil eğitimiyle ve Uygurların hareketliliğine getirilen sınırlamalarla küçülmeye devam ediyor. 2009 yılında kapatılan web sitelerinin yerini yenileri aldıysa da, internette bile otosansür nedeniyle aktif kullanıcılar Uygur toplumunu etkileyen sorunları bağımsız bir şekilde tartışamıyor ve büyük bir ihtimalle İlham Tohti’nin Uighurbiz sitesi gibi yeni bir web sitesi bir daha Çin’de açılmayacak. Çin Başbakanı Xi Jinping’nun yönetimi altında etnik Han halkı için bile hak savunucularının alanı daraldı, ve insan hakları avukatları ve eylemcileri üzerinde çok büyük bir devlet baskısı var. Çin devletinin radikalleşmeye ilişkin iddialarının ve Uygur vatandaşlarının polisin vahşet uyguladığına ilişkin suçlamalarını araştırmak bir yana dursun, Uygurları etkileyen olaylarla ilgili haberler bile sınırlandırılmaya devam edecek ve hem yurt içindeki hem de yurt dışındaki gözlemciler ölenlerin ve tutuklananların sayılarını ortaya çıkarmak için çabalamaya devam edecektir.
Bu bağlamda, Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkeler tarafından Çin zulmünden kaçan Uygurlara sağlanan güvenli sığınak çok önemli. Yurt dışında yaşayan Uygurlar vatanlarındaki insan hakları ihlallerini tartışma ve Çin’in Uygur halkı üzerindeki baskısı hakkında dünyayı bilgilendirme özgürlüğüne sahip. Ayrıca Uygur topraklarında yaşanan karışıklığı çözme konusunda doğru bir yol sunan yorumlarıyla bilinen İlham Tohti gibi Çin’deki siyasi tutukluların hakları için mücadele etmede de kritik bir rol oynuyorlar. Açık ve şeffaf olunması, ciddi düzeydeki insan hakları ihlallerine çözüm getirmek ve en nihayetinde Doğu Türkistan’da barışı sağlamak konusunda kilit noktalardır.
Sonuç
Yakın geçmişte, Çin, basını susturma yoluyla Uygur kimliğine ve bilhassa genç nesillere aktarılmasına karşı bir asimilasyon kampanyası başlattı. Uygur dili aşamalı olarak müfredattan çıkarıldı, Mandarin Çincesini akıcı olarak konuşamayan öğretmenlerin görevine son verildi ve kendi ana dilinde eğitimi destekleyen Uygurlar tutuklandı. Dini kısıtlamalar önemli ölçüde arttı ve Uygur çocuklarının eğitimi Uygur dini ibadet şeklini kontrol altına almak isteyen hükümet kampanyasının odağı haline geldi. Dini giyim, Ramazan ayında oruç tutmak gibi geleneksel ibadetler ve dini festivallere kısıtlama getirildi.
Uygurların internette ifade özgürlüğünü engellemek için internet kullanımı da sıkı kontrollere bağlanmış durumda. İlk zamanlarda Uygur dilindeki web siteleri bazı sosyal meselelere bir tartışma alanı sağladıysa da, 2009’da çıkan karışıklıktan sonra, Çin, bölgede internet erişimini 10 ay süreliğine engelledi, Uygur web sitelerini sildi ve Uygur dilindeki en büyük sitelerin yöneticilerini tutukladı. Ilımlı Uygur alimi Ilham Tohti, Uygurların Han Ulusu ile iletişim kurmasına imkan veren Mandarin bir site kurduğu için 2014’te tutuklandı. Bölgede internet erişiminin tekrar açılmasından sonra ise, internet kullanımı otosansür ve sıkı düzenlemeler ile karakterize edilir hale geldi.
Bölgede bağımsız gazetecilik ve Uygurların ifade özgürlüğünün yokluğunda, Çin dışında bulunan gözlemcilerin Uygur halkının insan hakları konusundaki durumunu tayin etmesi, bölgede ölüm vakalarının giderek artan bir düzeye ulaşması bağlamında zorlaştı. The Uyghur Human Rights Project (Uygur İnsan Hakları Projesi), 2013-2014 yılları arasında Çin içinde ve dışında meydana gelen şiddet vakalarına yer veren ve gazeteciler tarafından hazırlanmış olan medya raporlarını inceledi. Analiz sonuçları Uygurlar arasında en yüksek ölüm oranının bu olaylar sırasında gerçekleşme eğilimi gösterdiğini ortaya koydu. Haberciliğe uygulanan kısıtlar nedeniyle, Çin Hükümeti tarafından kaç Uygur’un öldürüldüğü ve tutuklandığı kesin olarak ifade edilememektedir. Bununla beraber, Çin politikalarında reforma gitmediği takdirde, yasa dışı ölüm ve zorla kaybetme trendlerinin devam etmesi olasıdır.
Artan sayıda Uygur’un ülkeyi terk etmesiyle beraber, Çin komşu ülkelere yurt içinde tutuklanmak üzere iade edilmeleri konusunda baskı uyguladı. Çin’i terk etmeyi başarmış olan Uygurların tanıklıkları, Uygur anavatanındaki mevcut durumu takip etmek açısından önem taşımakta olup Uygur diasporası Uygurların insan haklarını savunmak konusunda büyük bir gücü temsil etmektedir. Bu bağlamda, mültecileri destekleme ve Çin’in Uygur insan hakları ihlalini açıkça protesto etme şeklindeki uluslararası müdahale kritik önem taşımaktadır.

Ana Kaynaklar 
1.Fay, G. (Nisan, 2016), “Çin, Uygurları Ağır İnsan Hakları İhlalleri ile Hedef Alıyor”, Cilt V, Sayı 4, s.6-26,

2.Türkiye Politika ve Araştırma Merkezi (Research Turkey), Londra: Research Turkey (http://researchturkey.org/?p=11236&lang=tr)

Bu Raporda(Makalede)  Referans Alınan Kaynaklar(Dipnotlar)  Son notlar
[1] Hoshur, Shohret. “Uyghur Worker Sacked, Detained. (Uygur İşçi Kovuldu, Tutuklandı).” 8 Eylül 2008. Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/radio-09082008141404.html
[2] Dui Hua. Summer 2010. “Official Responses to Uyghur Prisoner List Reveal Information on Unique Cases. (Uygur Tutuklu Listesine Verilen Yanıtlar Benzersiz Durumlar hakkındaki Bilgileri Aydınlatıyor),” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.duihua.org/work/publications/nl/dialogue/nl_txt/nl40/nl40_3a.htm
[3]Uyghur Human Rights Project. 25 Ağustos 2015. “China: Seven years after her arrest, assure international community on the condition of jailed Uyghur reporter Mehbube Ablesh. (Çin: Tutuklanmasından yedi yıl sonra, tutuklu Uygur gazeteci Mehbube Ablesh’in durumu hakkında uluslararası toplumu temin etti),” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/china-seven-years-after-her-arrest-assure-international-community-condition-jailed
[4] Radio Free Asia. 26 Ağustos 2015. “Sabiq zhurnalist mehbube ableshning qoyup bérilgenliki melum bolmaqta. [Former journalist Mehbube Ablesh may have been released. (Eski gazeteci Mehbube Ablesh serbest bırakılmış olabilir)]” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/mehbube-ablesh-08262015164435.html
[5] Committee to Protect Journalists. 1 Aralık 2015. “2015 prison census: 199 journalists jailed worldwide. (2015 hapishane sayımı: Dünya genelinde 199 gazeteci tutuklu).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://cpj.org/imprisoned/2015.php
[6] In 2014, three of Hoshur’s brothers were imprisoned. Two of them were released in December 2015, and the third is currently serving a 5-year sentence. On their release, (2014’te, Hoshur’un üç erkek kardeşi tutuklandı. Aralık 2015’te ikisi serbest bırakıldı ve üçüncüsü 5 yıl hapis cezasına çarptırıldı) bkz: Forysthe, Michael. 31 Aralık 2015. “China Frees 2 Brothers of U.S. Reporter for Radio Free Asia. (Çin, Özgür Asya Radyosu için çalışan ABD muhabirinin 2 kardeşini serbest bıraktı),” New York Times. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.nytimes.com/2016/01/01/world/asia/china-xinjiang-brothers-radio-free-asia.html.
On their imprisonment in retaliation for Hoshur’s work (Hoshur’un yaptığı habere misilleme olarak tutuklandıklarında), bkz: Forsythe, Michael. 31 Temmuz 2015. “A Voice from China’s Uighur Homeland, Reporting from the U.S. (Çin’e bağlı Uygur Anavatanından bir ses, ABD’den bildiriyor)” New York Times. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.nytimes.com/2015/
08/01/world/asia/a-voice-from-chinas-uighur-homeland-reporting-from-the-united-states.html
[7] Fay, Greg. 26 Ocak 2015. “Silencing Uyghurs: A Family Affair (Uygurları Susturmak: Bir Aile Sorunu).” Huffington Post. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.huffingtonpost.com/greg-fay/chinas-harassment-of-uygh_b_6543868.html
[8] Uyghur Human Rights Project. 29 Temmuz 2014. “UAA Condemns State Violence against Uyghur Civilians in Elishku Township (UAA, Elishku’da Uygur sivillere devlet eliyle uygulanan şiddeti lanetliyor).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/uaa-condemns-state-violence-against-uyghur-civilians-elishku-township.html
[9] BBC. 30 Temmuz 2014. “China Xinjiang: Violence ‘kills or injures dozens’ (Çin, Xinjiang: Şiddet ‘düzinelerce insanı öldürüyor veya yaralıyor’).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.bbc.com/news/world-asia-china-28539762
[10] Jacobs, Andrew. 30 Temmuz 2014. “After Deadly Clash, China and Uighurs Disagree on Events That Led to Violence (Şiddetli Çatışmadan sonra, Çin ve Uygurlar arasında şiddete yol açan olaylar hakkında anlaşmazlık çıktı).” New York Times. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

[11] Rauhala, Emily. 4 Ağustos 2014. “China Now Says Almost 100 Were Killed in Xinjiang Violence. (Çin, Sincan’daki şiddet olaylarında 100’e yakın ölü olduğunu söylüyor)” Time. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
China Now Says Almost 100 Were Killed in Xinjiang Violence
[12] Radio Free Asia. 11 Ağustos 2014. “China Holds Uyghur Netizen Over Yarkand Massacre Claims. (Çin, Yarkent’teki katliam iddialarından ötürü Uygur internet kullanıcısını alıkoydu),” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/violence-08112014142007.html
[13] Hoshur, Shohret ve Qiao Long. 5 Ağustos 2014. “‘At Least 2,000 Uyghurs Killed’ in Yarkand Violence: Exile Leader. (Yarkent’teki Şiddet Olaylarında en az 2.000 Uygur öldürüldü: Başkanı Sürün)” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/yarkand-08052014150547.html
[14] Stone, Mark. 2 Eylül 2014. “Rare Visit To Town At Centre Of Massacre Claims. (Katliam İddialarının Ortasındaki Şehre Seyrek Ziyaret)” Sky News. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://news.sky.com/story/1328589/rare-visit-to-town-at-centre-of-massacre-claims
[15] Kashgari, Jilil. 18 Ağustos 2015. “Uyghur Farmers Struggle to Make Ends Meet One Year After Massacre in Yarkand. (Yarkent’teki Katliamdan Bir Sene Sonra Uygur Çiftçiler Geçimini Sağlamakta Zorlanıyor)” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/farmers-08182015150105.html
[16] Hoshur, Shohret. 22 Eylül 2015. “Knife Attack at Xinjiang Coal Mine Leaves 40 Dead, Injured. (Sincan Kömür Madeni’nde Bıçaklı Saldırı Geride 40 Ölü ve Yaralı Bıraktı),” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/attack-09222015150820.html. Subsequent rumors placed the death toll as high as 110. (Sonraki söylentiler ölü sayısını 110’a kadar çıkardı). Bkz: Hoshur, Shohret. 30 Eylül 2015. “Death Toll in Xinjiang Coal Mine Attack Climbs to 50. (Sincan Kömür Madeni’ndeki Saldırı sonucunda ölü sayısı 50’ye ulaştı).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/attack-09302015174319.html
[17] Hernandez, Javier. 19 Kasım 2015. “Police in China Kill 17 Linked to Mine Attack, Report Says. (Habere göre Çin’de polis maden saldırısıyla ilişkili 17 kişiyi öldürdü).” New York Times. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

[18] Philips, Tom. 31 Aralık 2015. “Ursula Gauthier: foreign media must fight China censorship, says expelled journalist. (Ursula Gauthier: Sınır dışı edilen gazeteci, dış basın Çin’deki sansüre karşı mücadele vermelidir, diyor)” The Guardian. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.theguardian.com/world/2015/dec/31/ursula-gauthier-foreign-media-must-fight-china-censorship-says-expelled-journalist
[19] Uygur İnsan Hakları Projesi. 20 Mayıs 2015. “Uyghur Voices on Education: China’s Assimilative ‘Bilingual Education’ Policy in East Turkestan.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/uhrp-releases-report-bilingual-education-east-turkestan%E2%80%94uyghur-voices-education.html
[20] Abdilum, Mihray. 23 Eylül 2011. “Uyghur teachers are losing their jobs as authorities ramp up bilingual education in Xinjiang.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/teachers-09232011160635.html
[21] Ilshat. 4 Nisan 2015. “民族压迫中被牺牲的维吾尔儿童[Uyghur Children Sacrificed by Ethnic Pressure].” Boxun. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://boxun.com/news/gb/pubvp/2015/04/201504040842.shtml#.VS6DPZTF-VU
[22] Anaytulla, Guljennet. 2008. “Present State and Prospects of Bilingual Education in Xinjiang: An Ethnographic Perspective.” Chinese Education and Society, 41:6, s. 37-49.
[23] Sulaiman, Eset. 31 Ocak 2014. “Investigations Into Case of Jailed Uyghur Language Activist Extended.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir: http://www.rfa.org/english/news/uyghur/language-01292014183031.html
[24] Sulaiman, Eset. 27 Aralık 2013. “Uyghur Activist ‘Very Weak’ in Prison, Denied Family Visits.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/activist-12272013153041.html
[25] Jacobs, Andrew. 11 Mayıs 2014. “A Devotion to Language Proves Risky.” The New York Times. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

[26] Uygur din uygulamalarının temellerine ulaşmak için bakınız: Uygur İnsan Hakları Projesi. 30 Nisan 2013. “Sacred Right Defiled: China’s Iron Fisted Repression of Uyghur Religious Freedom.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/uhrp-news/sacred-right-defiled-%E2%80%93-repressing-uyghur-religious-freedom
[27] a.g.e.
[28] Çin üzerine kongresel idare komisyonu. 30 Haziran 2009. “Draft Regulation in Xinjiang Could Strengthen Legal Prohibitions Over Children’s Freedom of Religion.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.cecc.gov/publications/
commission-analysis/draft-regulation-in-xinjiang-could-strengthen-legal-prohibitions
[29] Mihray. 5 Haziran 2009. “Uyghur Men Sentenced.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/sentence-06052009123936.html
[30] Human Rights Watch. 12 Nisan 2005. “Devastating Blows: Religious Repression of Uighurs in Xinjiang.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://www.hrw.org/news/2005/04/12/china-religious-repression-uighur-muslims
[31] a.g.e.
[32] Wong, Edward. 18 Ekim 2008. “Wary of Islam, China Tightens a Vise of Rules.” New York Times. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

[33] Dinle ilgili kısıtlamaların bazı örnekleri için bakınız: Uygur İnsan Hakları Projesi 8 Mayıs 2014. “BRIEFING: China attempts to criminalize every aspect of Uyghur religious belief and practice.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/briefing-china-attempts-criminalize-every-aspect-uyghur-religious-belief-and-practice
[34] Sulaiman, Eset. 24 Eylül 2015. “Chinese Authorities Ban Muslim Names Among Uyghurs in Hoten.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/chinese-authorities-ban-muslim-names-among-uyghurs-in-hotan-09242015120656.html
[35] Grose, Tim and James Leibold. 5 Şubat 2015. “China’s Ban on Veils is Destined to Fail.” Foreign Policy. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
China’s Ban on Islamic Veils Is Destined to Fail
[36] Fay, Greg. 2 Şubat2015. “China Imposes Burqa Ban on Muslim Uyghur Minority.” Newshub. [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://www.the-newshub.com/international/policing-uyghur-womens-religious-expression
[37] Türbe festivalinde yapılan yasaklara ilişkin CESS’nin yıllı konferansında Rian Thum tarafından yazılan yorumlar, George Washington University, Ekim 2015. Bakınız: Thum, Rian. The Sacred Routes of Uyghur History. 2014. Harvard University Press.
[38] Uygun American Derneği. 18 August 2013. “UAA Condemns Shootings by Police During Religious Celebration.” [Erişim tarihi: 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/uaa-condemns-shootings-police-during-religious-celebration.html
[39] A UHRP report documents the collective excitement for the new websites: Uyghur Human Rights Project (UHRP raporu yeni internet siteleri için heyecanı rapor ediyor: Uygur İnsan Hakları Projesi). 6 Haziran 2014. “Trapped in a Virtual Cage: Chinese State Repression of Uyghurs Online (Sanal Kafeste Hapsedilmek: Çin Devletinin Uygurlara Çevrimiçi Baskısı).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan Ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/trapped-virtual-cage-chinese-state-repression-uyghurs-online.html
[40] 5 Temmuz 2009 sonrası Uygurlara muamele, tutuklamalar ve ortadan kaybolmalarla ilgili daha fazla bilgi için Human Rights Watch raporu “We Are Afraid to Even Look for Them (Onları aramaya bile korkuyoruz).” ’e bakabilirsiniz. 20 Ekim, 2009. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://www.hrw.org/report/2009/10/20/we-are-afraid-even-look-them/enforced-disappearances-wake-xinjiangs-protests
Ayrıca bakınız: Uygur İnsan Hakları Projesi. 1 Temmuz 2010. “Can Anyone Hear Us? Voices From The 2009 Unrest In Urumchi (Bizi Duyabilen Var mi? Urumchi’deki 2009 Olaylarından Sesler).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-releases-uaa-and-uhrp-reports/can-anyone-hear-us-voices-2009-unrest-urumchi
[41] Uyghur Human Rights Project. 6 Haziran 2014. “Trapped in a Virtual Cage: Chinese State Repression of Uyghurs Online (Sanal Kafeste Hapsedilmek: Çin Devletinin Uygurlara Çevrimiçi Baskısı)”. UHRP raporu yeni internet siteleri için heyecanı rapor ediyor: Uygur İnsan Hakları Projesi).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/trapped-virtual-cage-chinese-state-repression-uyghurs-online.html
[42] Ibid.
[43] Szadziewski, Henryk ve Greg Fay. 22 Temmuz 2014. “How China Dismantled the Uyghur Internet (Çin Uygur İnternetini Nasıl Ortadan Kaldırdı).” The Diplomat. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

How China Dismantled the Uyghur Internet

[44] Committee to Protect Journalists (Gazetecileri Koruma Komitesi). 1 Aralık 2015. “2015 prison census: 199 journalists jailed worldwide (2015 hapis sayımı: Tüm dünyada 199 gazeteci hapiste).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://cpj.org/imprisoned/2015.php
[45] Ilham Tohti’nin “My Ideals and the Career Path I Have Chosen (Seçtiğim Kariyer Yolu ve İdeallerim)” isimli otobiyografisine bakabilirsiniz. China Change. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
My Ideals and the Career Path I Have Chosen
[46] Uyghur American Association. 23 September 2013. “Uyghur American Association condemns harsh sentencing of Ilham Tohti (Uygur Amerikan Derneği Ilham Tohti’ye verilen cezayı kınıyor).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/uyghur-american-association-condemns-harsh-sentencing-ilham-tohti.html. Ayrıca, Beyaz Saray, Amerikan Dışişleri Bakanı John Kerry ve Avrupa Birliği cezayı kınadı ve Birleşmiş Milletler Keyfi Gözaltı Çalışma Grubu Prof. Dr. Tohti’nin cezasını keyfi ilan etti. Temyiz mahkemesi 21 Kasım 2014’te kapalı kapılar ardında yapıldı ve reddedildi.
[47] Martina, Michael. 9 Aralık 2014. “China jails seven students of Uighur scholar for separatism.” (Çin Uygur akademisyenin 7 öğrencisini bölücülük suçu için tutukladı). Reuters.
[Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uk.reuters.com/article/2014/12/09/uk-china-rights-xinjiang-idUKKBN0JN0B020141209
[48] Daha fazla bilgi için tüm rapora bakabilirsiniz: Uygur İnsan Hakları Projesi. 3 Mart 2015. “Legitimizing Repression: China’s ‘War on Terror’ Under Xi Jinping and State Policy in East Turkestan (Baskıyı meşrulaştırmak: Xi Jinping rejimi altında Çin’in “terörle savaşı” ve Doğu Türkistan’da devlet politikaları).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://uhrp.org/press-release/legitimizing-repression-china%E2%80%99s-%E2%80%9Cwar-terror%E2%80%9D-under-xi-jinping-and-state-policy-east
[49] Ibid.
[50] Kırgızistan ve Kazakistan’ın 1990lar ve 2000lerde Uygurları sınır dışı etmesiyle ilgili daha fazla bilgi için: Blua, Antoine. 21 Ocak 2004. “Central Asia: Kyrgyz Rights Activists Call For End To Deportation Of Uyghurs To China (Orta Asya: Kırgız Aktivistler Uygurların Çin’e Sınır Dışı Edilmesinin Sona Ermesini İstiyor).” Radio Free Europe. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rferl.org/content/article/1051264.html
Kazakistan hakkında daha fazlası için: UNHCR. 17 Kasım 2006. “Kazakhstan: UNHCR concerned for Chinese Uighur asylum seeker (Kazakistan: Birleşmiş Milletler Çinli Uygurlu Sığınmacılar için Endişeli).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.unhcr.org/455d9a3e4.html
Ayrıca bakiniz: Fay, Greg. 20 Haziran 2011. “Uighur refugee extradited by Kazakhstan, held in China (Kazakistan tarafından sınır dışı edilen Uygur mülteci Çin’de tutuluyor).” CPJ Blog. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://cpj.org/blog/2011/06/uighur-refugee-extradited-by-kazakhstan-held-in-ch.php
[51] Pakistan için bakınız: Hoshur, Shohret. 10 Ağustos 2011. “Pakistan Deports Uyghurs (Pakistan Uygurları Sınır Dışı Ediyor).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/pakistan-08102011175506.html
Nepal için bakınız: Fautré, Willy. 19 Haziran 2008. “Extradition of Uyghurs to China in violation of international law (Uygur suçlularının Çin’e uluslararası hukuka aykırı olarak iade edilmesi).” Human Rights Without Frontiers. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.david-kilgour.com/2008/Jun_21_2008_08.htm
[52] Mydans, Seth. 21 Aralık 2009. “After Expelling Uighurs, Cambodia Approves Chinese Investments (Kamboçya Uygurları sınır dışı ettikten sonra Çin yatırımlarını onaylıyor).” New York Times. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

[53] Malezya’nın 2011’de 11 Uygur’u sınır dışı etmesiyle ilgili bakınız: Turdush, Rukiye. 20 Aralık 2012. “Deported Uyghurs Jailed (Sınır dışı edilen Uygurlar tutuklandı).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/malaysia-12202012181314.html
2012’de Malezya’dan sınır dışı edilen 6 Uygurlu için bakınız: Ponnudurai, Parameswaran. 4 Şubat 2013. “Malaysia Hit for Deporting Uyghurs.” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/deport-02042013020002.html.
[54] Myanmar’ın 2010’da 17 Uygur’u sınır dışı etmesiyle ilgili: Uyghur American Association. 26 Ocak 2010. “Uyghur American Association condemns pattern of Uyghur refugee refoulement following reported deportations from Myanmar (Uygur Amerikan Derneği, Myanmar’dan sınır dışı edilenlerin bildirilmesinin ardından Uygur mültecileri sınır dışı etme düzenini kınadı).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
https://uyghuramerican.org/article/uyghur-american-association-condemns-pattern-uyghur-refugee-refoulement-following-reported
[55] Two Uyghurs were deported from Vietnam on an unknown date (İki Uygur Vietnam’dan bilinmeyen bir tarihte sınır dışı edildi): Hoshur, Shohret. 10 Aralık 2009. “Uyghurs Missing in Vietnam (Vietnam’da Uygurlar Kayıp).” Radio Free Asia.
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/uyghursmissing-12102009115848.html
2014’te Vietnam 11 Uygur’u sınır dışı etti: Lam, Mac. 21 Nisan 2014. “Second Group of Chinese Nationals Detained in Vietnam (İkinci Grup Çin vatandaşları da gözaltına alındı).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/vietnam-04212014191111.html
[56] Human Rights Watch. 10 Ağustos 2011. “China/Thailand: Account for Uighur Man Turned Over to Chinese Officials (Çin/Tayland: Çin Yetkililerine Teslim Edilen Uygurları Açıklayın).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.hrw.org/news/2011/08/10/chinathailand-account-uighur-man-turned-over-chinese-officials.
[57] Hoshur, Shohret. 15 Aralık 2010. “Laos Deports Seven Uyghurs (Laos yedi Uygur gencini sınır dışı etti).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/deport-12152010183037.html
[58] Sulaiman, Eset. 13 Ekim 2014. “Uyghur Youth Dies in Prison After Being Held For Illegal Travel to Vietnam (Vietnam’a yasadışı yollarla geçtiği ettiği için tutuklanan Uygur genci hapiste hayatını kaybetti).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/death-in-prison-10132014181516.html
[59] Juma, Mamatjan. 29 Nisan 2015. “Death of Boy in Thailand Highlights Plight of Hundreds of Uyghur Detainees (Tayland’daki Çocuğun Ölümü, Yüzlerce Uygur Tutuklunun Vahim Durumunu Gözler Önüne Seriyor).” Radio Free Asia. [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:
http://www.rfa.org/english/news/uyghur/death-04292015161150.html
[60] Uyghur American Association. 9 Temmuz 2015. “Uyghur American Association strongly condemns Thai government decision to forcibly return Uyghur refugees (Uygur Amerikan Derneği Tayland hükümetinin Uygur mültecileri zorla geri gönderme kararını kınıyor).” [Erişim tarihi 20 Ocak 2016], Şuradan ulaşılabilir:

(2. ve son bölüm .yazı sona ermiştir.)
http://uhrp.org/press-release/uyghur-american-association-strongly-condemns-thai-government-decision-forcibly-return