DOĞU TÜRKİSTANIN KRONOLOJİK TARİHİ ( VI – XXI. YÜZYILLAR ARASI )

Yücel Tanay (Gazeteci-Yazar)

Kızıl Çinin işgali altındaki Doğu Türkistanın (Uygur Özerk Bölgesi’)’nin kronolojik tarihi ilk Türk adını kullanan Göktürk Devleti’nin bu toprakları kontrol etmesinden, günümüze kadar süren zaman dilimini kronolojik sırayla listelenmeye çalıştık.

552-745: Göktürk Hakanlığı batıda Aral Denizi’nden doğuda Baykal Gölü’ne tüm Türkistana hâkim oldu.

732-734: Orhun Irmağı yakınlarında bugün Orhun Yazıtları ya da Göktürk Kitabeleri olarak bilinen Kül Tigin ve Bilge Kağan adına taş yazıtlar dikildi.

744-840: Göktürklerin dağılmasıyla birlikte Uygurlar Kutluk Bilge Kül Kağan önderliğinde Uygur Hakanlığı’nı kurdular. Karabalsagun merkezli Uygur Hakanlığı Altaylar’dan Gobi Çölü’ne kadar hâkim oldu.

751: Talas Savaşı ile Türk boyları, Arap-İslam ordularının yardımıyla Çin kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Çinliler Türkistandan tamamen çekilerek kendi anavatanlarına kapandı.

850-1250: Turfan ve çevresinde Uygur İdikut (Koço) Devleti hâkim oldu.

850-1212: Karahanlı Devleti Türkistan ve Maveraünnehir üzerinde hâkim oldu.

932: Karahanlı Hakanı Satuk Buğra Han İslamiyet’i kabul etti.

1069: Balasagun Uygurlarından Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserini Doğu Karahanlı kağanının naibi Tabgaç Buğrahan’a takdim etti.

1074: Kaşgarlı Mahmut Dîvânü Lugâti’t Türk adlı eserini Bağdat halifesi Muktedir’e sundu.

1212: Karahanlı Devleti Karahitayların saldırılarıyla dağıldı.

1219: Bugünkü Doğu Türkistan topraklarının tamamı Cengiz Han’ın önderliğindeki Büyük Moğol İmparatorluğu’na ilhak edildi.

1227-1370: Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın adını taşıyan Çağatay Hanlığı Maveraünnehir ve Altışehir çevresinde egemen oldu.

1271-1368: Cengiz Han’ın torunu Kubilay Han önderliğinde Moğol Yuan Hanedanlığı Çin topraklarını kontrol altına aldı.

1514-1678: Son Çağatay hanlığı olan Seidiye Hanlığı Altışehir çevresinde egemen oldu.

1678-1755: Altışehir’de Hocalar dönemi yaşandı.

1680: Mançu İmparatorluğu Tibet, Moğolistan ve tüm Çin kıtasına hâkim oldu.

1758-1760: Mançu İmparatorluğu Cungarya ve Altışehir’in tamamını işgal etti.

1760-1863: Doğu Türkistan Mançu İmparatorluğu’na bağlı bir müstemleke olarak kaldı.

1865-1877: Yakup Han Tarım ve İli havzalarında Çin ordusunu yenilgiye uğrattı ve geri çekilmeye zorladı. Çin asıllı Müslümanları kendisine tabi kıldı. Merkezîleşmeyi sağladı. Kaşgar’da hükümdarlığını ilan etti.

1873: Yakup Han’ı temsilen Seyyid Yakup Han Töre İstanbul’da Sultan Abdülaziz’e beyatını sunarak Rusya, Çin ve İngiltere’ye karşı himaye ve yardım talebinde bulundu.

1877: Aralık 1877’de  Kaşgariya İslam Devleti Emiri Yakup Han Bedevlet zehirlenerek öldürüldü.

1878: Mançu ordusu batı sınırlarından girerek tüm Doğu Türkistan’a hâkim oldu ve Yakup Han Devleti’ne son verdi.

18 Kasım 1884: Doğu Türkistan “müstemleke” statüsü kaldırılarak Sinjang adıyla Mançu İmparatorluğu’nun 19. eyaleti ilan edildi.

1911-1912: Çin’de 2000 yıl süren imparatorluk devri kapandı. Mançu İmparatorluğu dağıldı ve Nanking’de Sun YatSen’in başkanlığında Çin Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edildi. Yeni cumhuriyet hem savaş beyleriyle hem de kuzey şehirlerinde güçlenen Komünist Parti’yle mücadele etti.

1911-1928: Doğu Türkistan’da Yang Zengxin’in valiliği dönemi yaşandı.

1921: Çin’de aralarında Mao Zedong’un da bulunduğu tüm komünist grupların temsilcileri Şangay’da ulusal kongre düzenleyerek Çin Komünist Partisi’ni kurdular.

1928-1933: Doğu Türkistan’da Jin Shuren’in valiliği dönemi yaşandı.

1931-1945: Japonya Çin’i işgal etti. 1931: Kumul’da başlayan ayaklanmalar Turpan, Hoten, Altay ve Tarabagatay’a yayıldı.

Kasım 1933-Ocak 1934: Kaşgar’da kuruluşu ilan edilen Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti ancak üç ay dayanabildi.

1933-1943: Doğu Türkistan’da Sheng Shicai’in valiliği dönemi yaşandı. Bu dönemde bölge fiilen Rusya’nın etki alanına girdi.

12 Kasım 1944: Sovyet sınırına yakın İli, Altay ve Tarabagatay’da tarihe Üç Vilayet İnkılabı olarak geçen isyanlar sonucunda Ali Han Töre’nin liderliğinde Şarki Türkistan Cumhuriyeti ilan edildi. Ağustos

1949: Şarki Türkistan hareketinin önde gelen siyasi liderleri ve ordu mensupları Ahmetcan Kasımi, Abdurreşit Eminov, Gani Kerimov, Osmancan Nasıri, İshakbey Mononov ve Abdülkerim Abbasov’u Pekin’e götüren uçağın Moskova’da düştüğü iddia edildi.

1949 Eylül: Komünist Parti ordusu Doğu Türkistan’a girdi.

1947 Dünya Uygur kongresi lideri Rabia Kadir Doğu Türkistanda doğdu.

1949 Ekim: Mao Zedong Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunu resmen ilan etti. Milliyetçi Cephe Tayvan’a çekildi ve kendi hükûmetini kurdu.

1951 :Osman Baturun,Kanambalda Çin işgal kuvvetlerine esir düşüp,Urumçiye götürülmesi. 29 Nisan 1951 :Osman Baturun, elleri ve ayakları kesildikten sonra kurşunlanarak şehit edilmesi.

1952: Türkiye; Hindistan ve Pakistan’a göç eden yaklaşık 2.000 Uygur ve Kazak’ın sığınma başvurusunu kabul etti. 1953: Türkiye; Pakistan ve Keşmir’e sığınan 900 Doğu Türkistanlıya sığınma hakkı tanıdı.

1954: Mao’nun talimatıyla yarı askerî Sinjang Üretim ve İnşa Birlikleri/Bingtuan kuruldu.

Ekim 1955: Doğu Türkistan eyalet statüsünden çıkarılarak Moğol, Kırgız, Kazak ve Hui alt idari birimleriyle birlikte Sinjang Uygur Özerk Bölgesi adı altında doğrudan merkezî hükûmete bağlandı.

1958-1961: Mao’nun Büyük Atılım ekonomik planı ile tarım kolektifleştirildi, endüstriyel üretime ağırlık verildi. Yürürlükten kaldırıldığında 20 ila 30 milyon insan açlık ve kıtlık sebebiyle hayatını kaybetmiş bulunuyordu.

1959: Sovyet uzmanların yardımıyla Doğu Türkistan toprakları içerisinde bulunan Lop Nur’da nükleer deneme üssü kuruldu.

1959-1962: Binlerce Uygur, Kazak ve Kırgız, kitleler hâlinde başta Kazakistan olmak üzere Sovyet cumhuriyetlerine iltica etti.

29 Nisan 1965: Doğu Türkistan bağımsızlık hareketinin önde gelen isimlerinden Mehmet Emin Buğra Ankara’da vefat etti. Mayıs

1966-Ekim 1976: Mao’nun mimarı olduğu Kültür Devrimi ile komünist rejime muhalif unsurlar siyasi, kültürel ve ekonomik bir tasfiye kampanyasıyla toplama kamplarına gönderildi.

Ağustos 1971: Diplomatik İlişki Kurulmasına Dair Ortak Bildiri anlaşmasının imzalanmasıyla Türkiye Çin’i resmen tanıdı.

1976: Mao Zedong öldü.

1978:Rabia Kadir, Uygur özerk bölgesi Ticaret odası başkanı seçildi.

1979: Çin, reformist Deng Xiaoping’in başkanlığında ekonomik reformlarla başlayan süreçle birlikte izolasyonist politikasından vazgeçerek dış dünyaya açılmaya başladı. ABD ile ilk diplomatik ilişkiler kuruldu. Tek çocuk politikasını öngören nüfus planlaması yürürlüğe kondu. Nisan-Haziran 1989: Komünist Parti’den tasfiye edilen reformist Hu Yaobang’a iade-i itibar isteyen binlerce işçi ve üniversite öğrencisinin Pekin’de Tiananmen Meydanı’nda yaptığı protestolar Çin ordusu tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Yaklaşık iki ay süren ve 4 Haziran’da ordunun müdahale ettiği gösterilerde 1.000’i aşkın insanın öldürüldüğü tahmin ediliyor.

5 Nisan 1990: Barın katliamı: Kaşgar’ın güneyinde yaklaşık 20.000 nüfuslu Barın’da yaşanan ayaklanmaya karşı Çin ordusunun müdahale etmesiyle çok sayıda Uygur hayatını kaybetti.

Kasım 1991: Dönemin başbakanı Süleyman Demirel, Doğu Türkistan’ın en önemli siyasetçi ve yazarı olan İsa Yusuf Alptekin’le bir araya geldi. Görüşmede Demirel, “Çinlilerin Doğu Türkistan’daki kardeşlerimizi asimile etmesine izin vermeyeceği”ni belirterek konuyu BM gündemine getireceğini söyledi. 1992: Rabia Kadir,Uygur özerk bölgesinin Çin halk cumhuriyeti Milli Halk Kongresi’nin üyeliğine seçildi.

Mart 1992: İsa Yusuf Alptekin’i kabul eden dönemin cumhurbaşkanı Turgut Özal bağımsızlıklarını ilan eden Batı Türkistan’daki Türk cumhuriyetlerden sonra sıranın Doğu Türkistan’da olduğunu söyledi.

17 Aralık 1995: İsa Yusuf Alptekin İstanbul’da vefat etti.

Nisan 1996: Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan Şangay’da Şangay Beşlisi Örgütü’nün kuruluş belgesine imza attı.

1997: Rabia Kadir, Çin Halk Kongresi’nde 1997 yılında yaptığı bir konuşmada Çin Hükümeti’nin Uygur politikasını çok sert eleştirmiş ve bu yüzden kısa süre sonra Halk Kongresi’ nden çıkarılmıştır. Rabia Kadir aynı yılda (1997) kadın haklarını ve kadınların meslek dünyasındaki imkânlarını genişletmek için mücadele amacı ile Bin-Analar-Harekatını yaratmıştır.

5 Şubat 1997: Gulca katliamı: Uygurların kültürel kimlikleri ve dinî yaşantıları üzerinde artan baskılar neticesinde 15.000-20.000 civarı Uygur ayaklandı. Dünya Uygur Kurultayı’na göre en az 100 Uygur öldürüldü, yüzlercesi yaralandı ve gösterilerin akabinde 4.000’e yakın Uygur gözaltına alındı. 19 Şubat 1997: Deng Xiaoping öldü.

Aralık 1998: Dönemin başbakanı Mesut Yılmaz’ın imzasıyla Türk devletinin tüm birimlerine gönderilen gizli genelge ile Doğu Türkistan’la ilişikli dernek ve vakıfların faaliyetlerine hiçbir bakan ya da devlet görevlisinin katılmaması istendi. 1999: yılında Rabia Kadir hükümet sırlarını kamu oyuna taşımakla suçlanmış ve 8 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. 2005 yılının mart ayında, uluslararası baskı sonucu hapishaneden erken bırakılmıştır. Hürriyetine kavuşan Rabia Hanım eşinin de yaptığı gibi ABD’ye iltica etmiş ve bugüne kadar orada yaşamaktadır. Çocuklarının beşi hala Çin’de tutulmakta ve gizli servis tarafından izlenmektedir. Nisan 2000: Çin Cumhurbaşkanı Jiang Zemin Türkiye’ye resmî bir ziyaret gerçekleştirdi. Üç gün süren ziyaret sırasında ekonomi, enerji, siyasi nitelikli anlaşmalar imzalandı. Jiang Zemin’e Türkiye Cumhuriyeti Devlet Liyakat Nişanı verildi.

Haziran 2001: Özbekistan Şangay Beşlisi Örgütü’ne katıldı. Örgütün ismi Şangay İşbirliği Örgütü olarak değiştirildi.

Mart 2003: Hu Jintao 10 yıldır devlet başkanlığını sürdüren Jiang Zemin’den görevi devraldı.

2004:Rabia Kadire Çin işgali altındakı Doğu Türkistan için verdiği İnsan hakları mücadelesinden dolayı Norveç tarafından ‘Rafto Barış Ödülü’, verildi.

Nisan 2004: Doğu Türkistan Millî Kurultayı ile Dünya Uygur Gençlik Kurultayı tek bir organizasyon altında birleşti ve Dünya Uygur Kurultayı kuruldu.

2006: Rabia Kadir, Nobel Barış ödülüne aday gösterildi.

Kasım 2006:Rabia Kadir, Dünya Uygurlar Kurultayı’nın (WUC) başkanlığına seçildi.

24 Haziran 2009: Cumhurbaşkanı Abdullah Gül beraberinde bakanlar, iş adamları ve bürokratlardan oluşan bir heyetle Çin’e resmî bir ziyaret gerçekleştirdi.

5 Temmuz 2009:Urumçi Katliamı, Guangdong eyaletinde bir oyuncak fabrikasında çıkan kavgada Uygur işçilerin öldürülmesini protesto eden ve olayla ilgili bağımsız bir soruşturma açılmasını talep eden binlerce Uygur Urumçi’de sokaklara döküldü. Mart 2010: İnternet arama motoru Google, sansür ve siber saldırılar sebebiyle Çin’den çekildi. Google, ocak ayında Çin’in önde gelen insan hakları aktivisitlerinin ve sivil toplum kuruluşlarının Gmail hesaplarına siber saldırılar yapıldığını açıklamıştı.

Kasım 2010: Nobel Barış Ödülü Çinli muhalif Liu Xiabao’ya verildi. Çin’in katılmasına müsaade etmediği törende Liu Xiabao’nun ödülünü sözcüsü Yang Jianli aldı.

Mayıs 2011: İç Moğolistan’da iki Moğol’un Han Çinliler ta rafından öldürülmesinin ardından yüzlerce Moğol sokaklara döküldü.

18 Temmuz 2011: Hoten’de bir polis karakoluna saldırı düzenlendi. Öldürülen iki polis dışında olayı gerçekleştirenler dâhil kimsenin kimliği açıklanmadı.

30 Temmuz 2011: Kaşgar’da gece işlek caddelerden birinde bir kamyonu ele geçiren iki kişinin, aracı yolda yürüyen insanların üzerine sürdüğü ve 6 kişinin ölümüne, 28 kişinin yaralanmasına sebep olduğu açıklandı. Olaylar Sinjang Hükûmeti Basın Bürosu tarafından “terör saldırıları” olarak tanımlandı.

20-22 Şubat 2012: Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkan Yar dımcısı Xi Jinping, Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün davetlisi olarak Türkiye’ye resmî bir ziyaret gerçekleştirdi. Yedi yeni anlaşmanın imzalandığı görüşmelerde 2012’nin Türkiye’de “Çin Kültür Yılı”, 2013’ün ise Çin’de “Türk Kültür Yılı” olarak kutlanacağı açıklandı.

7-11 Nisan 2012: T.C. Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, be raberinde Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nunda aralarında bulunduğu bakanlar, milletvekilleri, bürokratlar, iş adamları, akademisyenler ve basın mensuplarından oluşan kalabalık bir heyetle Çin’e resmî bir ziyaret gerçekleştirdi. Çin Başbakanı Wen Jiabao’nun daveti üzerine gerçekleşen ziyaret 27 yıl aradan sonra başbakanlık düzeyinde yapılan ilk resmî ziyaret oldu.

5 Ocak 2014 : “Uygurların Vicdanı” İlham Tohti, Pekin’deki evinde tutuklandı.

19-23 Eylül 2014 : “Uygurların Vicdanı İlham Tohti, Urumçi’deki Çin bölgesel Mahkemesince yargılanmış ve bölücülükle suçlanarak müebbet hapis cezasına çarptırılmıştır. Şu anda Urumçi cezaevinde tek kişilik hücrede tutulmaktadır.

5 Mayıs 2014 : Dr. İlham Tohti’ye merkezi New York’ta bulunan PEN Uluslar arası Gazeteciler tarafından “2014 _ Barbara Goldsmith Özgürlük ödülü” verildi.

01 Kasım 2014 : Türkçe Konuşan Uluslararası Gazeteciler Derneği (TKÜUGD) tarafından Dr. İlham Tohti’ Türkiye’de de İsmail Gaspıralı Bey Türk Dünyası Gazetecilik ve Özgürlük ödülü ile teltif edildi.

21 şubat 2015: Dr. İlham Tohti’ Merkezi New York’ta bulunan Çin Demokrat Partisi tarafından düzenlenen bir törenle Dr. Tohti “Liu Şaobo Vicdan ve Şiddete Karşı Direnme ” ödülüne layık görüldü. 2016: Çin İşgal yönetimi’nce Uygur Türklerinin gasbedilen insanı ve yasal haklarının verilmesini talep ettiği için ” Bölücülük”ile suçlanarak haksız ve hukuksuz bir şekilde ömür boyu hapis cezasına çarptırılan Uygur Demokrasi ve Hukuk Hareketi Lideri ve Uygurların Vicdanı Doç.Dr. İlham Tohtı’ye 2016 yılı Martin Ennals Özgürlük ödülü verildi.

Ursad.org

Etiketler: Çin » Dünya » Genel » Gündem » Makale Analiz » Röportajlar » Siyaset