KRONOLOJİK DOĞU TÜRKİSTAN TARİHİ ( 1.BÖLÜM)

Çin Halk Cumhuriyeti yönetimindeki  Doğu Türkistan’da (Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde )yaşayan Türkler ve Doğu Türkistan tarihi, ilk Türk adını kullanan Göktürk Devleti’nin bu toprakları kontrol etmesinden, 2012’ye kadar süren kronolojik sırayla listelenmeye çalışılmıştır. Bu başlık Doğu Türkistan ve Doğu Türkistan sorunu hakkında araştırma yapanlar için faydalı bir kaynak olacaktır.

Amine TUNA

Göktürk Devleti’nden Sincan Özerk Bölgesine kadar ”Kronolojik Doğu Türkistan Tarihi”

Göktürk Devleti’nin Sınırları (552–744)

– Doğu Türkistan Topraklarının Kronolojik Tarihi –

552-745: Göktürk Hakanlığı batıda Aral Denizi’nden doğuda Baykal Gölü’ne tüm Orta Asya’ya hâkim oldu.

732-734: Orhun Irmağı yakınlarında bugün Orhun Yazıtları ya da Göktürk Kitabeleri olarak bilinen Kül Tigin ve Bilge Kağan adına taş yazıtlar dikildi.

744-840: Göktürklerin dağılmasıyla birlikte Uygurlar Kutluk Bilge Kül Kağan önderliğinde Uygur Hakanlığı’nı kurdular. Karabalsagun merkezli Uygur Hakanlığı Altaylar’dan Gobi Çölü’ne kadar hâkim oldu.

751: Talas Savaşı ile Türk boyları, Arap-İslam ordularının yardımıyla Çin kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Çinliler Orta Asya’dan tamamen çekilerek kendi anavatanlarına kapandı.

850-1250: Turpan ve çevresinde Uygur İdikut (Koço) Devleti hâkim oldu.

850-1212: Karahanlı Devleti Orta Asya ve Maveraünnehir (Büyük Türkistan) coğrafyasına  hâkim oldu.

944: Karahanlı Hakanı Satuk Buğra Han İslamiyet’i kabul etti.

1069: Balasagun Uygurlarından Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig adlı eserini Doğu Karahanlı kağanının naibi Tabgaç Buğrahan’a takdim etti.

1074: Kaşgarlı Mahmut Dîvânü Lugâti’t Türk adlı eserini Bağdat’ta Abbası  Halifesi Muktedir Biemrullah’a   sundu.

1212: Karahanlı Devleti Karahitayların saldırıları sonucu dağılarak yıkıldı.

Moğol İmparatorluğu topraklarının tarihlere göre genişlemesi (GIF)

Moğol İmparatorluğu topraklarının zamanla genişlemesi

1219: Bugünkü Doğu Türkistan topraklarının tamamı Cengiz Han’ın önderliğindeki Büyük Moğol İmparatorluğu’na ilhak edildi.

1227-1370: Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın adını taşıyan Türkleşmiş Müslüman Çağatay Hanlığı Maveraünnehir ve Altışehir çevresinde egemen oldu.

1271-1368: Cengiz Han’ın torunu Kubilay Han önderliğinde Moğol Yuan Hanedanlığı Çin topraklarını kontrol altına aldı.

1514-1678: Cengiz Han,Emir Timur’un soyundan ve Hindistan Hükümdarı  Babür Şah’in Kuzeni Çağatay hanedanından Emir Sait Han’in kurduğu  Yarkent  Saidiye Hanlığı  bugünkü Doğu Türkistan ve Yedisu bölgesine hakim oldu.

1552: Rus Çarlığı Altın Orda Devleti’nden ayrılarak müstakil bir devlet hâline gelen Kazan Hanlığı’nı ele geçirdi.

1556: Rus Çarlığı 1466’dan itibaren müstakil olarak varlığını sürdüren Astrahan Hanlığı’nı  işgal etti.

1556-1582: Rus Çarlığı Volga ve Ural nehirleri bölgesini ele geçirerek Hazar Denizi’ne ulaştı. Doğu’ya  doğru yayılması devam etti ve Sibirya’yı istila etti.

1678-1755:  Doğu Türkistan’da (Altışehir’de) tarihin en karanlık ve acı verici bir dönemi olan Hocalar hakimiyeti  yaşandı.

1759 :

1680: Mançu İmparatorluğu Tibet, Moğolistan ve tüm Çin kıtasına hâkim oldu.

1758-1760: Doğu Türkistan’da Birinci Çin Mançu istilası vuku buldu. Çin – Mançu İmparatorluğu Cungarya ve Altışehir’in tamamını işgal etti.

1760-1863: Doğu Türkistan Mançu İmparatorluğu’na bağlı bir müstemleke olarak kaldı.

1839-1842: Birinci Afyon Savaşı yaşandı. Mançu İmparatorluğu İngiltere karşısında büyük bir mağlubiyete uğradı. Savaş sonrasında yapılan anlaşmalar sonucunda da Batı’nın üstünlüğünü kabul etmek zorunda kaldı.

1853: Rus Çarlığı Tatar Kırım Hanlığı’nın başkenti Akmescit’i İşgal etti.

1853-1876: Ruslar Fergana Havzası’nda Hokand Hanlığı’nı ortadan kaldırdı, Altay bölgesi ile Tanrı Dağları Havzası’nın batı kısımlarına kadar nüfuz etti.

1867: Rus Çarlığı’na bağlı olarak Türkistan Valiliği ihdas edildi.

1865-1877: Yakup Han Tarım ve İli havzalarında Çin ordusunu yenilgiye uğrattı ve geri çekilmeye zorladı. Çin asıllı Müslümanları kendisine tabi kıldı. Merkezîleşmeyi sağladı. Kaşgar’da hükümdarlığını ilan etti.

1873: Yakup Han’ı temsilen Seyyid Muhammed Yakup Han Töre İstanbul’da Sultan Abdülaziz’e biatını ve bağlığını  sundu.Doğu Türkistan(Kaşgarya)İslam devleti’nin Osmanlı devletinden  Rusya, Çin ve İngiltere’ye karşı himaye edilmesini talep etti ve  yardım talebinde bulundu.

 YAKUP HAN İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİR BİLGİ:

YAKUP HAN ÜLKEDE İSTİKRARI SAĞLADIKTAN SONRA TARİHİ VE KÜLTÜREL BAĞLARI OLAN VE İSLAM DÜNYASININ HAMİSİ KONUMUNDA BULUNAN OSMANLI İMPARATORLUĞU NEZDİNE ELÇİ GÖNDERMİŞ SULTAN ABDULAZİZ HAN’DAN YARDIM VE HİMAYE TALEBİNDE BULUNMUŞ; DEVLETİNİN OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN BİR PARÇASI OLARAK KABUL EDİLMESİNİ DİLEMİŞ VE KENDİSİNE BİAT ETTİĞİNİ BİLDİRMİŞTİR. 

Yakup Han Bedevlet’in  Emirliğindeki  Doğu Türkistan(Kaşgarya)İslam Devleti’nin Sınırları

1877:  Osmanlı Devletine tabi, Doğu Türkistan İslam Devleti’nin Hükümdarı Bedevlet  Atalık Gazi Yakup Han  Aralık 1877’de İşgalçı Çin’in  işbirlikçisi  Vatan haini Vali  Niyaz Hekim Beg tarafından zehirlenerek  şehit edildi.

1878: Mançu ordusu batı sınırlarından girerek tüm Doğu Türkistan’a hâkim oldu ve Doğu Türkistan İslam devleti’ne son verdi.

1884:  18 Kasım 1884’te toplanan Çin imparatorluk Konseyi, işgal ettiği Doğu Türkistan’in  “müstemleke” statüsünü kaldırarak doğrudan doğruya Çin’e bağlandığını ilan etti.  Doğu Türkistan Çin  Xinjang’Yeni Topraklar)  adıyla Mançu İmparatorluğu’nun 19. eyaleti  olarak ilan edildi.

1911-1912: Çin’de 2000 yıl süren imparatorluk devri kapandı. Mançu İmparatorluğu dağıldı ve Nanking’de Sun YatSen’in başkanlığında Çin Cumhuriyeti’nin kuruluşu ilan edildi. Yeni cumhuriyet hem savaş beyleriyle hem de kuzey şehirlerinde güçlenen Komünist Parti’yle mücadele etmeye başladı.

1911-1928: Doğu Türkistan’da Yang Zengxin’in valiliği dönemi yaşandı.

1917: Çin Almanya’ya savaş ilan ederek I. Dünya Savaşı’nda İtilaf Devletleri safında savaşa dâhil oldu.

1921: Çin’de aralarında Mao Zedong’un da bulunduğu tüm komünist grupların temsilcileri Şangay’da ulusal kongre düzenleyerek Çin Komünist Partisi’ni kurdular.

1928-1933: Doğu Türkistan’da Jin Shuren’in valiliği dönemi yaşandı.

1931-1945: Japonya Çin’i işgal etti.

1931: Kumul’da başlayan ayaklanmalar Turpan, Hoten, Altay ve Tarabagatay’a yayıldı.

Kasım 1933-Ocak 1934: Kaşgar’da kuruluşu ilan edilen Şarki Türkistan İslam Cumhuriyeti ancak üç ay dayanabildi.

1933-1943: Doğu Türkistan’da Sheng Shicai’in valiliği dönemi yaşandı. Bu dönemde bölge fiilen Rusya’nın etki alanına girdi.

12 Kasım 1944: Sovyet sınırına yakın İli, Altay ve Tarabagatay’da tarihe Üç Vilayet İnkılabı olarak geçen isyanlar sonucunda Ali Han Töre’nin liderliğinde Şarki Türkistan Cumhuriyeti ilan edildi.

Ağustos 1949: Şarki Türkistan hareketinin önde gelen siyasi liderleri ve ordu mensupları Ahmetcan Kasımi, Abdurreşit Eminov, Gani Kerimov, Osmancan Nasıri, İshakbey Mononov ve Abdülkerim Abbasov’u Pekin’e götüren uçağın Moskova’da düştüğü iddia edildi.

1949 Eylül:  Çin’deki iç savaşı kazanan Mao önderliğindeki Çin Komünist Partisi ordusu  Doğu Türkistan’a girerek ülkeyii tamamen işgal etti.

(Birinci Bölümün Sonu. Yazı devam edecek.)

Kaynak : Amine Tuna – DOĞU TÜRKİSTAN’DA ASİMİLASYON VE AYRIMCILIK ( http://www.stratejikortak.com/2016/03/dogu-turkistan-tarihi.html

Etiketler: Çin » Dünya » Genel » Görüş Yorum » Gündem » kÖŞE YAZARLARI » Makale Analiz » Röportajlar » Siyaset