20 Nisan 2016

DOĞU TÜRKİSTAN’IN TARİHİ VE SEMBOL ŞEHRİ : AZİZANE KAŞGAR

Cihan YALVAR

Tarım havzasının en önemli şehri olan Kâşgar (Çince Kaşi; İslâm kaynaklarında Kâşgar, Kâcgar, Kâşhar), Tarım ırmağının kollarından Kâşgar suyu kıyısında kurulmuştur. Kaşgar vahası geç Tunç Çağından bu yana oturulan bir yerleşim yeridir. Bu çağda Aketala-Kültürü burada oluşmuş, Fergana’daki yayılmış olan Tschust-Kültürü ile ilişkileri olmuştur. Milattan sonra ilk yüzyılda burada çok güçlü merkezi Kaşgar olan bir hükümdarlık kurulmuş, Tarım Havzasının batısında büyük bir bölümünü ve Pamir Dağlarını içine olan bölgeyi egemen olmuşlardır.

Şehrin tarihi Han hânedanına (m.ö. 206-m.s. 220) kadar götürülebilir. O tarihten Tang hânedanına kadar (618-907) Çin kaynaklarında Şule adıyla zikredilen Kâşgar, Çinliler’in oturduğu Hançeng (Şule) ve Müslümanların oturduğu Huiçeng (Şufu) denilen iki semtten meydana geliyordu. Bir diğer kanıya göre Kaşgar şehrinin isminin anlamı Uygurcada “yeşim taşı” anlamına gelen “Kaştaş” sözcüğünden almıştır. Yusuf Has Hacib’in yazmış olduğu Kutadgu Bilig isimli eserde Kaşgar şehri ayrıca Ordu Kend olarak da anılır bu ismin anlamı ise Hanın oturduğu kent demektir. Kaşgar şehri kurulduğu coğrafya açısından çok önemlidir. Kaşgar şehri Taklamakan Çölü’nün batısında Tanrı Dağları’nın eteklerinde kurulmuş olup deniz seviyesinden 1290 metre yüksekliğe sahiptir.

Taberî’nin naklettiğine göre Kuteybe b. Müslim 96’da (715) Fergana bölgesine kadar ilerlemiş ve Kâşgar’ı 629’dan beri ellerinde tutan Çinliler’den almıştı (Târîħ, VI, 496). Daha önce buranın sahibi olan Karluklar 750’de şehri tekrar ele geçirdiler ve bölgede Türk idaresini yeniden kurdular. Ardından şehre Uygurlar hâkim oldu; 920 civarında Tagan Tegin adlı bir Türk hakanının idaresindeydi. Kâşgar’da hüküm süren ilk Müslüman Türk hükümdarı Karahanlılar’dan Abdülkerim Satuk Buğra Han’dır (ö. 344/955).

Kaşgar şehrine egemen olan devlet ve kavimlere baktığımızda ise karşımıza şöyle bir tablo çıkıyor: Kaşgar şehri 502- 550 yılları arasında Hunlar, 552-648 yılları arasında Göktürkler, 648-649 yılı arasında Çinli Tang Hanedanı, 659-744 yılları arasında tekrar Göktürkler, 790-842 Tibetliler,1006 tarihinden itibaren Karahanlılar, 1032- 1210 yılları arasında Doğu Karahanlılar, Doğu Karahanlılar’ın yıkılışından sonra Karahitaylar ardından 1227-1370 yılları arasında Çağatay Hanlığı, 1370-1514 yılları arasında Doğu Çağatay Hanlığı, 1399 yılında ise kısa süreliğine olsa da Timurlular’ın egemenlği altına girmiştir.Ayrıca Timur 1402 yılında Yıldırım Bayezid ile yapmış olduğu Ankara Savaşı’ndan sonra Kara Tatarları bu bölgeye iskan etmiştir.

İlk Türk İslam devleti olan Karahanlılara başkentlik de yapan şehir ekonomik ve siyasi merkez olmanın dışında edebi ve kültürel açıdan da önemli bir şehir olarak öne çıktı. Türk-İslam eserleri arasında önemli yeri olan Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılan Divanı Lügati’t-Türk ve Yusuf Has Hacip tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig adlı eserler burada yazıldı.

Doğu Türkistan’da 1514 ile 1680 yılları arasında Altışehir (Altıshahr) olarak bilinen Hoten, Yarkent, Yengihisar, Kaşgar, Aksu, ve Uçturfan gibi şehirleri içine alan bölgede Yarkend Hanlığı egemenlik sürmüştür.

Camileri, mescidleri, medreseleri ile önemli bir Türk-İslam şehri olan Kaşgar 18.yydan itibaren ise Çin tarafından işgal edildi. Bölgede kurulan Çin hâkimiyetine Müslümanlar birçok kez isyan ettiler. 19.yyın ikinci yarısında başarılı da oldular. Yakup Han tarafından 1870 yılında Kaşgar’da bağımsız bir devlet kuruldu. Aynı yıl bir Kaşgar elçisi Osmanlı Devleti’nde büyük bir ilgiyle karşılandı. Yakup Hana birinci rütbeden Nişân-ı Osmânî ile kılıç ve kalem gönderildi. 1872’den itibaren Yâkub Han’ın hâkim olduğu Kaşgar’da ve diğer yerlerde hutbeler Osmanlı padişahı Sultan Abdülaziz adına okundu; 1875’ten itibaren de Kaşgar emirliğinin babadan oğula geçmesi kabul edildi. Fakat bu girişimler, 1877’de Yâkub Han’ın ölümü üzerine Çinliler’in Kaşgar’ı istilâ etmesiyle yarım kaldı.1884 yılında Çin işgal ettiği Türkistan’ın doğu bölgesine Türkistan adını unutturmak maksadıyla Sinkiang (Sincan) adını verdi. 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra 1955′ te Sincan Uygur Özerk Bölgesi kuruldu.

Şehrin İslam kimliği de zaman içerisinde tahribata uğradı. Özellikle 1960’lardaki kültür devriminden sonra ancak 100 kadar cami ve mescid kurtulabildi. Çinin en büyük camisi olan ve şehrin İslam kimliğini ayakta tutan Iyidgâh Camii başta olmak üzere, Afak Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescidi, Kaşgarlı Mahmud Türbesi ve Yusuf Has Hacip Türbesi günümüze ulaşan önemli eserlerdir.

19. yüzyıldan itibaren birden bire jeopolitik önem kazanan Kaşgar , Büyük Oyun adı verilen İngiltere ve Rusya arasında Türkistan’ın kontrolü için yaşanan çekişmede bir satranç taşıdır.

Kaynakça: